Ed van der Elsken in het Stedelijk

Ed van der Elsken (1925-1990) is de bekendste Nederlandse fotograaf uit de vorige eeuw. Hij wordt in het Stedelijk geëerd met een omvangrijke terugblik. Dit is de derde grote tentoonstelling in het Stedelijk voor Van der Elsken. De tentoonstelling ‘De verliefde camera’ geeft een indringend én veelzijdig beeld van deze creatieve (be)denker. Hij was de eerste straatfotograaf van ons land. Hij keek via zijn onafscheidelijke camera-oog naar mooie vrouwen en meisjes, zelfbewuste mensen en jongelui die zich tegendraads gedroegen. Je leert hem hier kennen door meer dan 200 foto’s, talrijke video’s en enkele documentaires. Naast fotograaf was hij ook boek- en filmmaker. In al zijn genres was hij een verteller van verhalen. Beeldverhalen die hij vaak maakte met zelf ontwikkelde én zelf gebouwde apparatuur. Had hij in 2017 nog geleefd, dan zou hij beslist You Tube verslaafd zijn. Wie van fotografie, film en beeldverhalen houdt, mag ‘De verliefde camera niet missen’. Nog tot en met 21 mei 2017 in het Stedelijk Museum in Amsterdam.

Kijk hier voor een sneak preview

Bijna dag vullend retrospectief

De tentoonstelling begint met een meer dan levensgrote foto van de 24-jarige Ed met een Rolleicord-camera op zijn buik. Hier staat hij aan het begin van zijn carrière, Parijs lonkt en de verhalen beginnen te borrelen. Aan het einde van de expositie staat een bankje waarop je rustig kunt gaat zitten om de laatste filmbeelden te bekijken die Van der Elsken zelf maakte van zijn naderende dood. Meer compleet kan een terugblik op een leven volgens mijn niet zijn. In de tussenliggende ruimtes wordt zijn leven en het werk uitgebreid besproken en getoond. De kern van de expositie bestaat uit vier ruime witte zalen waarin in totaal meer dan 200 zwart-wit foto’s te zien zijn. De thema’s van deze zalen zijn Amsterdam, Parijs, Japan en Sweet Life (zijn wereldreis). Deze kern wordt omgeven door een ring van zwarte, kleinere ruimtes. Hierin worden Ed’s verhalen verteld aan de hand van foto’s, videoclips, aantekeningen, recensies, zelf geschreven brieven, notities en story boards. Een als je echt ‘alles’ van Van der Elsken wilt weten, moet je 90 minuten uittrekken voor de documentaire waarin hij zelf veel aan het woord is.

Parijs

Als het voorgenomen huwelijk met een medestudent niet doorgaat, wordt Van der Elsken depressief en besluit hij om naar Parijs te gaan (1950). Daar ontmoet hij, op zijn werk bij Pictorial Service, de Hongaarse fotografe Ata Kandó (1913). Hij wordt verliefd op haar en trekt bij haar (en haar drie kinderen) in. Snel verruilt hij zijn vaste baan voor de vrijheid en gaat weer op straat fotograferen. Hij vindt aansluiting bij een groep jonge bohemiens en volgt hen maanden lang, vooral in de nachtelijke uren op de straten en cafés van Saint-Germain-des-Prés. Zijn huwelijk met Kandó duurt maar enkele jaren. Zijn beste herinnering aan deze Parijse periode zal voor hem ongetwijfeld de publicatie van zijn fotoroman ‘Een liefdesgeschiedenis in Saint-Germain-des-Prés’ zijn. Het wordingsproces van deze publicatie kun je hier uitgebreid zien. In de themazaal Parijs hangen prachtige foto’s uit deze tijd. In dit werk leer je Ed als verhalenverteller kennen, daarom geef ik de voorkeur aan het begrip fotoroman in plaats van fotoboek.

Sweet life

Kort na het verschijnen van zijn eerste fotoboek, ontdekt Van der Elsken het medium film. Samen met zijn vriend Jan Vrijman maakt hij in 1955 zijn eerste 16mm-film. Met de liefde wil het niet vlotten. In september 1955 gaan Ata en Ed uit elkaar. Van der Elsken krijgt opdrachten om in het buitenland reportages te maken. In september 1957 trouwt hij met de Nederlandse Gerda van der Veen en samen met haar gaat hij veertien maanden op wereldreis. Met een filmopdracht op zak, vertrekken ze. Tijdens deze spontane zwerftocht maakt hij veel foto’s. Het lukt hem bij terugkomst niet om het voorgenomen fotoboek verkocht te krijgen. Teleurgesteld keert hij de fotografie de rug toe en stort zich volledige op het filmen. In 1966 verschijnt na veel geduld het fotoboek van zijn wereldreis met Gerda, getiteld Sweet Life. In de zwarte ruimtes kun je de making-off bekijken en in de witte themazaal een uitgebreide serie zwart-wit foto’s van deze reis. In juni 1972 eindigt zijn lieve leven met Gerda.

Amsterdam & Edam

Op 14 juni 1971 zendt de VPRO de autobiografische film ‘De verliefde camera’ van der Elsken uit. Later dat jaar verhuist hij naar Edam, vrouw en kinderen achterlatend in Amsterdam. Na de scheiding van Gerda in juni 1972 ontmoet hij enkele weken later zijn derde vrouw Anneke Hilhorst. Van der Elsken geeft haar een lift en korte tijd na deze ontmoeting komt Anneke bij hem wonen op zijn boerderij in Edam. Ook van dit buitenleven maakt hij een uitgebreide film. De VPRO zendt ‘Avonturen op het land’ in maart 1980 wederom op de televisie uit. Samen met Anneke maakt hij voor Memisa een film over de derde wereld (Het is niet mis wat zijn doen). Vanaf 1977 componeert Ed weer fotoromans zoals Eye Love You (was later én ook nu weer als diashow in het Stedelijk te zien), Hallo! Een nieuwe Ed van der Elsken, en Amsterdam! oude foto’s 1947-1970. Samen met Anneke krijgt hij een zoon en in 1984 trouwt hij met haar. Als hij in1988 hoort dat hij ongeneselijk ziek is, begint hij met opnames voor zijn laatste film. In de 108 minuten durende film Bye legt hij het ziekteverloop vast.

Ik moet eerlijk zeggen dat ik schrok van de laatste beelden die hij in juni 1990 heeft gemaakt. Op 28 december 1990 sterft Ed van der Elsken, de film Bye wordt een maand later op televisie uitgezonden.

Japan

Van der Elsken was maar liefst vijftien keer in Japan. Hij heeft allerlei facetten uit het land van de rijzende zon vastgelegd op foto en film. Van de ZEN tot Sumoworstelaars, van familieportretten tot festivals. In de expositie zie je onder andere contactvellen van documentaires uit Japan in 1960. Er is ook een zaal waarin films te zien zijn die hij in Japan heeft geschoten. Beelden uit de wereld van prostitutie worden afgewisseld met straatscènes, sumoworstelaars en Geisha’s. De beelden zijn snel gefilmd en dit maal in kleur! Tot nu toe zag ik alleen zwart-wit beeld.

Ik ben nooit in Japan geweest en de filmbeelden die ik hier zie, komen heel onwerkelijk en onrustig op me over. De serie foto’s uit Japan in de witte themazaal spreken me meer aan.

Mijn ervaringen:

• Voor liefhebbers van foto’s en film is ‘de verliefde camera’ een echte aanrader.
• Voor studenten fotografie of film een absolute must!
• De opzet van de expositie in twee ringen, de zwarte buitenring met de making off’s van de vele projecten en de witte binnen zalen met de vier thema’s vullen elkaar heel mooi aan.
• Door de documentaire aan het begin en de vele film- en videofragmenten in de expositie, kun je wel een dag doorbrengen in deze tentoonstelling. Op allerlei plekken staan banken zodat je even kunt gaat zitten.
• De 288 pagina tellende catalogus is een perfect cadeau voor een vriend of familielid die van fotografie houdt. Er zijn twee versies, een met een zachte kaft en een met een harde kaft. Deze laatste kost € 39,95 en is ook online bij de uitgeverij te bestellen. 

De tentoonstelling ‘Ed van der Elsken, de verliefde camera’ is nog t/m 21 mei 2017 te zien in het Stedelijk Museum in Amsterdam.

Het museum is dagelijks geopend van 10.00 tot 18.00 uur en op vrijdagavond zelfs tot 22.00 uur.

Let op…

In verband met de tentoonstelling Machinespektakel  van Jean Tinguely betaal je tot en met 5 maart 2017 een toeslag (€ 3). Na deze datum is het museum weer gratis te bezoeken met de Museum- en Rembrandt kaart. Kijk hier voor de prijzen en meer informatie.

© foto’s video en tekst Wilma Lankhorst
Gebruik van de afbeeldingen met dank aan het Stedelijk Museum en de Collectie Ed van der Elsken estate.