Daar staan we dan op de kade op Katendrecht in de Rotterdamse Rijnhaven. We staan op een plek van vertrek en aankomst. In de afgelopen honderden jaren zijn hier veel schepen uitgezwaaid met Nederlandse emigranten op zoek naar een nieuwe toekomst. Ook kwamen er veel schepen aan met immigranten die in ons land een nieuw leven wilden opbouwen. Verhalen over deze reizigers zijn nu te ervaren in FENIX, het nieuwste museum van Rotterdam vol verhalen over migratie. In deel 1 neem ik je mee naar de vast collectie ‘Alle Richtingen’ .

Waarom heet dit museum FENIX?

Het pand waarin FENIX is gevestigd is een gerestaureerde monumentale loods uit 1923. FENIX  staat op de historische kades van vertrek en aankomst. Hier vertrokken mensen met bestemming de Verenigde Staten of Canada. Anderen kwamen hier juist aan vanuit China, Kaapverdië of Griekenland. De loodsen FENIX I en II maakten deel uit van de grootste overslagloods van de wereld. Aan de overkant van het water staat Hotel New York, dit gebouw was ooit het hoofdkantoor van de Holland-Amerika Lijn (HAL). De HAL was een rederij voor vracht- en passagiersvervoer die in 1873 in Rotterdam is opgericht. FENIX staat op de plek die diende als op- en overslagloods voor de HAL. Een museum voor migratie op een historische plek met een historische naam. 

“Vrijheid is het enige wat telt.
Het is het vertrekpunt, een nieuwe start.”

Max Beckmann 

Wie stonden er op deze plek?

Vanaf deze kades vertrokken duizenden mensen. Ontelbare burgers en boerenfamilies die opzoek gingen naar een nieuw leven elders op deze planeet. Onder de passagiers waren uiteraard ook bekende namen als wetenschapper Albert Einstein (1879-1955), zwemmer en later filmacteur Johnny Weissmuller (1904-1984) en kunstenaars  Willem de Kooning (1904-1997) en Max Beckmann (1884-1950). Naast vertrekkende gasten waren er ook duizenden aankomende passagiers die op hun beurt een nieuw begin in ons land of elders in Europa wilde maken. Mede door hun komst werd Rotterdam die levendige en diverse stad zoals wij die nu kennen. Wist jij dat er in Rotterdam anno 2025 meer dan 170 verschillende nationaliteiten wonen en werken? Op de kades aan de Rijnhaven liggen de verhalen voor het oprapen. Een deel van die verhalen gaan we nu ontdekken en beluisteren in FENIX. 

Twee verdiepingen met een Tornado 

De oude op- en overslagloods Fenix is in de afgelopen jaren intensief verbouwd en verduurzaamd. Het complex telt nu twee verdiepingen en een uitkijkplatform: de Tornado. Deze glanzende wokkel is de grote blikvanger van het gebouw. De 550 meter lange dubbel gedraaide trap begint in de hal op de begane grond en wervelt zich via de eerste verdieping naar een panoramadek. Het kunstwerk, want zo mag je deze installatie wel noemen is bekleed met 297 roestvrijstalen, gepolijste stalen panelen. De trap is gemaakt van 12.500 duurzame Noorse houten planken en telt 336 treden. Het panoramadek heeft een overkapping van 11,6 meter breed, 17,1 meter lang en 3,1 meter hoog. De totale hoogte van de Tornado is 30 meter. Het goede nieuws voor bezoekers die minder goed ter been zijn, is dat het panoramadek (en de eerste verdieping) ook bereikbaar zijn met een lift.

“Mijn bus is niet van metaal, maar van stof.
Je stapt dus een verbeeldingswereld binnen.”

 Red Grooms

Alle Richtingen op de eerste verdieping

De vaste expositie op de eerste verdieping heet ‘Alle Richtingen’. Hier ontdek je verhalen uit alle windrichtingen die grenzen overstijgen: verhalen over identiteit, over geluk en werk, over grenzen en vluchten èn over thuis. Je ziet hier dat migratie van alle tijden is. Je ervaart hoe emoties zoals liefde, verdriet en hoop bij migratie horen. Samen vertellen de kunstenaars  verhalen van gisteren, vandaag en morgen. Ondanks de vele bezoekers (meer dan 100.000 in de eerste twee maanden sinds de opening op 16 me j.l.) heb je volop de ruimte.

FENIX: ruimte & licht

De hallen zijn ruim en licht. De meer dan 150 kunstwerken en objecten hebben alle ruimte en dat is heel fijn voor de bezoeker. De blikvanger in de rechter zaal is de levensgrote bus (The Bus, 1995) van de Amerikaanse kunstenaar Red Grooms (Nashvile, 1937). Je mag met z’n tweeën de bus in, om kennis te maken met de verschillende passagiers. Helaas mag niet meer gaan zitten op die ene vrije stoel in de bus. Het ontwerp van het voertuig is geïnspireerd op de bus van de New Yorkse vervoersmaatschappij Metropolitan Transport Authority.

“De aarde is ons thuis …
als we ervoor kiezen er zorg voor te dragen.” 

Yinka Shonibare 

Bekenden van de Art Biënnale Venice

Veel van de 150 werken die je hier ziet, waren als eens te zien in andere exposities en op verschillende edities van de Art Biënnale van Venetië. Ik zag onder andere de Refugee Astronaut IX (2024) van Yinka Shonibare CBE (Verenigd Koninkrijk, 1962) terug, werk van de Japanse Chiharu Shiota (1972), een stadsplattegrond van Grayson Perry (Verenigd Koninkrijk, 1960), een grote zwart-wit collage van de Zuid-Afrikaan William Kentridge (1955), het kunstwerk Bottari Truck – Migrateurs (2007-2009) van de Zuid-Koreaanse Kimsooja (1957), de Amerikaanse muur met de Mexicaanse baby van JR (Frankrijk, 1983), Orient-Occident Labyrinthe Stamps(2020) van Hazem El Mestikawy (Egypte 1965-2024) en The Spiral of Fear (2022) van de Angolees Kiluanji Kia Henda   (1979).

“Als je mensen vraagt waar ze naartoe gaan, 
vertellen ze je vaak waar ze vandaan komen.”
Efrat Zehavi

Vijf werken op verzoek gemaakt

Er is ook nieuw werk, speciaal voor FENIX gemaakt door Beya Gille Gacha, Raquel van Haver, Hugo McCloud, Chae Eun Rhee en Efrat Zehavi. “Wanneer we elkaars taal niet spreken, ‘praten’ we met onze handen,” zegt Beya Gille Gacha (Frankrijk, 1990). We wijzen, maken een gebaar of tekenen in de lucht. Hands gaat over de taal van bewuste en onbewuste gebaren. Gille Gacha maakte op uitnodiging van Fenix elf handgebaren. De handen zijn bedekt met duizenden kralen uit Kameroen, het land van haar moeder. 

De in Israel geboren en in Rotterdam wonende Efrat Zehavi (1974) maakt tijdens ontmoetingen op straat, in het park en in de bibliotheek kennis met stadsgenoten. Ze vraagt ze steeds: Waar ga je naartoe? De Rotterdammers antwoorden op deze vraag door te vertellen waar ze vandaan komen. Volgens Zehavi is dat ook wel logisch, want zonder te weten waar je vandaan komt, kan je ook niet weten waar je naartoe gaat. Tijdens de ontmoetingen boetseert de kunstenaar de gezichten van de Rotterdammers in zachte klei. Deze klei blijft altijd kneedbaar en kan veranderen, net zoals de identiteit van de geportretteerden. De 116 portretten van Where Are We Going vormen samen een eerbetoon aan de vele gezichten die Rotterdam kleur geven. 

Rotterdam, het elfde eiland van Kaapverdië

Kaapverdianen migreren al decennialang naar plekken over de hele wereld. Zo ook naar Rotterdam. Zij noemen onze havenstad ook wel het ‘elfde eiland’ van Kaapverdië. Kunstenaar Raquel van Haver interviewde Kaapverdianen op Kaapverdië en in Rotterdam. Ze vroeg hen wat de gevolgen zijn van migratie voor degenen die het eiland verlaten en voor hen die achterblijven. Gebaseerd op deze gesprekken maakte Van Haver (Colombia, 1989) de installatie: Luz Brilhante e Cintilante. Aan de ene kant zie je Kaapverdië, op de andere zijde Rotterdam. Op de houten lijst staan afbeeldingen van belangrijke muzikanten die de cultuur en identiteit van het eiland in leven te houden. Hun muziek komt terug in de soundscape geproduceerd door de Rotterdamse Ivan Barbosa (1979).

“We bewegen omdat we kunnen dromen.
Want morgen kan een mooiere dag zijn dan vandaag.
Iedereen heeft een eigen drijfveer, en we hebben allemaal bestemmingen.” 

Hugo McCloud

Wij bewegen

Hugo McCloud (Verenigde Staten, 1980) laat in Dislocated Origins (2023-2024) migratieroutes in Afrika en Azië zien. Op de grote kaart zie je tientallen mensen die onderweg zijn. Let eens goed op het materiaal waarmee Dislocated Origins is opgebouwd…
McCloud heeft de plastic tasjes met een strijkijzer op het doek geplakt. Hiermee wil hij laten zien dat vluchtelingen vaak net zo achteloos behandeld worden als de wegwerptasjes waarmee wij onze dagelijkse boodschappen doen. De Zuid-Koreaanse Chae Eun Rhee (1979) ziet het verstrijken van de dagen als migratie door de tijd. Ze neemt je in haar zesluik We, In the Eye of the Wind (2023-24) als een hedendaagse Jeroen Bosch mee op reis. Je reist van zonsopgang naar zonsondergang, van zomer naar winter. Langs vogels die migreren, naar een Koreaanse migrant in Hawaï, van influencer Lil Miquela tot een karakter uit het videospel Minecraft. Chae Eun Rhee laat zien dat migratie tijdloos is, en overal aanwezig.

“Wij zijn migranten in de tijd.” 
Chae Eun Rhee

Mijn ervaringen met FENIX

• • Ons eerste bezoek duurde van 10.00 tot 14.30 uur en dat was eigenlijk te kort;
  • Zowel het gebouw als de collectie en de tentoonstellingen zijn indrukwekkend;
  • Wij zijn begonnen door eerst de 336 treden naar het panoramadak te beklimmen. Het uitzicht over de stad en de haven zijn fenomenaal;
  • Het aanbod van werk in de vaste collectie ‘Alle Richtingen’ is heel gevarieerd en indrukwekkend. Door de ruime opzet heb je ondanks de drukte toch genoeg ruimte om de kunstwerken, installaties of video’s rustig te verkennen;
  • Op de eerste verdieping is ook een koffiehoek gemaakt waardoor je naar behoefte een pauze (of meerdere) kunt nemen om de eerste indrukken te verwerken;
  • Terwijl we koffie drinken en een verse prei muffin eten, kijken we tegen de koffers en kist (Lost Luggage Depot (2001) aan van Jeff Wall;
  • Ik ben nog eens in mijn familiegeschiedenis gedoken. Zowel van vaders- als van moeders kant zijn één nicht en één neef pas in deze eeuw, respectievelijk naar Canada en Zwitserland verhuisd. Het dichtst bij de verhalen die ik las en hoorde, komen de ervaringen van een dierbare vriendin die in de jaren 80 van de vorige eeuw, na onze studie naar Mexico vertrok.

• • daarom heb ik gekozen voor een tweeluik. In het volgende deel zoeken we een uitweg uit de koffer doolhof en verkennen we bijna 200 migratiefoto’s;
  • Het object dat de diepste indruk op me heeft gemaakt is de boot (2022) die Afrikaanse vluchtelingen hebben gebruikt om een veilig heenkomen te zoeken in het Italiaanse Lampedusa.  
  • Ik zie op de plattegrond van het museum dat er nog een vleugel vrij is. Deze wordt in het najaar van 2025 geopend. Als ik één tip mag geven voor een installatie die hier perfect past is dat The Mapping Journey Project (2008-2011), het vluchtelingenparcours van Bouchra Khalili. Dit indrukwekkende werk zag ik op de kunstbiënnale van Venetië in het najaar van 2024;
  • Een bezoek aan FENIX zou net als een bezoek aan het Rijksmuseum een verplichte excursie moeten worden voor scholen. 

FENIX is van dinsdag tot en met zondag geopend van 10.00 tot 17.00 uur. Kijk hier voor alle details. 
Bestel hier je ticket(s) online, dat is de beste garantie voor je bezoek. MK is nog geldig. Er zijn een koffiehoek en een restaurant waardoor je er met gemak een dagje uit van kunt maken. 

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van museum FENIX, de genoemde kunstenaars en alle bruikleengevers. 

Wordt vervolgd in deel 2: de Kofferdoolhof en De familie van migranten.

Ontdek hier The mapping Journey Project van de Marokkaanse kunstenares Bouchra Khalili (1950).