100 jaar Bauhaus
Dé Duitse Ontwerpschool
Dit jaar herdenken we 100 jaar Bauhaus: Dé Duitse Kunst- en ontwerpschool met talrijke internationale volgers. Architect Walter Gropius ontwikkelt tijdens de Eerste Wereldoorlog in de loopgraven de aanzet voor een nieuwe vorm van kunstonderwijs. In 1919 opent hij met zijn team de deuren van de eerste ontwerpschool in Weimar. Na Dessau en Berlijn valt in 1933, veertien jaar vol vernieuwingen, abrupt het doek. Deel één van deze serie is een introductie van deze unieke kunst- en ontwerpschool. Daarna volgen dit jaar nog enkele afleveringen met verhalen over mijn Bauhaus ontdekkingen. Wat weet jij van de Bauhaus-droom, de uitwerking en het einde?
Sneak preview #celebratingbauhaus
Vergelijkbaar met de Stijl (van tijdschrift tot kunstbeweging) evolueerde de Bauhaus kunstenaarsschool zich van
een academie voor kunst & architectuur tot een
internationaal bekend cultuurbegrip.
Europa na de Eerste Wereldoorlog
Na het einde van de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) stellen een aantal kunstenaars in Europa zich de vraag: Hoe geef je vorm aan de samenleving van de toekomst? In de zoektocht naar het antwoord op deze vraag, speelt een sterke drang naar vernieuwing een grote rol. In verschillende landen denken avant-garde kunstenaars na over een nieuwe toekomst. Zij geloven dat ze samen met innovatieve- en abstracte kunst de vastgelopen maatschappij van die dagen weer kunnen moderniseren. Veranderingen in de techniek, de wetenschap en op sociaal gebied worden nauwkeurig bestudeerd. Walter Gropius is er van overtuigd dat ambachtslieden én kunstenaars vanuit verschillende werkvelden, samen het verschil kunnen maken. Net als binnen De Stijl is Gropius zeer positief over een multidisciplinaire aanpak.
1919 de geboorte van Bauhaus
Walter Gropius (Berlijn 15 mei 1883) bedenker en oprichter van Bauhaus, ontwikkelt de plannen voor een nieuwe aanpak en opzet van kunstonderwijs in de loopgraven. Zijn oom, Martin Gropius (1824-1880) is o.a. de architect van het Kunstgewerbemuseum in Berlijn (nu onderdeel van het Staatliche Museen zu Berlin). Tijdens de Eerste Wereldoorlog wordt Walter opgeroepen voor zijn dienstplicht. In deze periode denkt hij na over de periode na de oorlog. Hij filosofeert over een nieuwe vorm van kunstonderwijs en laat zich in dit gedachtespel o.a. inspireren door de middeleeuwse bouwgilden. In deze gilden waren de ambachtslieden en de kunstenaars verenigd in één groep. Hier werd volop geëxperimenteerd met materialen en technieken. Walter Gropius verwoordt zijn ideeën als volgt:
“Architecten, beeldhouwers, schilders, wij allen moeten terugkeren naar de ambachten.Kunst als beroep, bestaat niet.
Er bestaat geen werkelijk verschil tussen de kunstenaar
en de ambachtsman. De taak van de kunstenaar is een geïntensiveerde versie van de taak van de ambachtsman”.
bron: Kunst van de twintigste eeuw – Ruhrberg e.a.
Uit de serie BauhausBücher l. essay Piet Mondriaan en r. essay Theo van Doesburg
Inspiratiebronnen voor Bauhaus
Naast de middeleeuwse bouwgilden zijn de belangrijkste inspiratiebronnen voor de ontwikkeling van Bauhaus voor Walter Gropius de Deutscher Werkbund (1907-1933), Der Sturm (Berlijn (1910-1925) en de De Stijl (1917-1932) in ons land. In 1919 gaat de eerste Bauhaus Kunst- en Ontwerp Opleiding in Weimar van start. Gropius beschikt over een groot internationaal netwerk van bekende kunstenaars en architecten. Hij nodigt steeds nieuwe innovatieve collega’s uit om les te geven aan zijn school. De Nederlanders Piet Mondriaan en Theo van Doesburg bezoeken Weimar en hun gedachtegoed wordt gepubliceerd in een serie Bauhaus-lesboeken. Walter Gropius werkt ook samen met de Nederlandse architecten J.J.P. Oud en Mart Stam. Zij werken o.a. mee aan de realisatie van de Bauhaus-wijk Weissenhoffsiedlung in het Zuid-Duitse Stuttgart.
Kunst kan de wereld veranderen!
uitgangspunt opzet nieuw kunstonderwijs na WO2
l. omslag Bauhaus Manifesto (1919) ©Lyonel Feiniger r. potrret Walter Gropius (1922-23) foto Louis Held.
Het Bauhaus-manifest
Walter Gropius heeft zijn ideeën voor een innovatieve ontwerp-opleiding samen met Lyonel Feininger beschreven in het zogenaamde ‘Bauhaus-manifest’. Belangrijke uitgangspunten hierin zijn:
- Kunst kan niet worden aangeleerd;
- Er is geen wezenlijk verschil tussen de kunstenaar en de ambachtsman;
- Zowel vrouwen als mannen kunnen zich inschrijven voor de Bauhaus-opleiding;
- Alle studenten beginnen met de zogenaamde Vorkurs (een algemeen voorbereidend half jaar);
- Na de Vorkurs, schrijven studenten zich in voor een werkplaats, hier moeten ze ook productie leveren;
- De basis gedachte van Bauhaus is een multidisciplinaire aanpak van het ontwerp-werkveld.
Nieuw: de Vorkurs
De verplichte Vorkurs (introductiecursus), een voorbereidend half jaar is een uniek onderdeel van de Bauhaus-opleiding. Het idee hier achter is dat Gropius wil (eist) dat elke student met een lopen vizier aan de opleiding begint. Het programma in dit half jaar is er op gericht dat de studenten zich als het ware bevrijden van alles wat ze dachten te weten. Deze introductie omvat zowel kennis van materialen als de grondbeginselen van beeldend vormgeven. Ook kleur- en vormtheorie staan op het programma. Onder leiding van enthousiaste leraren (architecten en kunstenaars) wordt volop geëxperimenteerd met structuur en compositie.
Specifieke kenmerken van Bauhaus zijn o.a.
Hét Bauhaus bestaat niet. Steeds werd er aan het leerprogramma gesleuteld, ook de uitgangspunten werden steeds bijgesteld. Jaarlijks kwamen er nieuwe docenten en gastdocenten die allemaal hun eigen ideeën met de studenten deelden. Toch zijn er wel enkele specifiek kenmerken te onderscheiden die de Bauhäusler nastreefden in hun ontwerp.
- Kleurgebruik
In de Bauhaus-opleiding is meer ruimte voor kleurvariaties dan binnen de STIJL.
Voor Walter Gropius is rood de kleur voor vierkante vormen, blauw voor ronde vormen en geel voor driehoeken.
- Vorm volgt functie
De basisgedachte van Bauhaus is: vorm volgt functie. Bij het ontwerpen staat de functie van het voorwerp centraal. De functie bepaalt dus de vorm. Praktisch nut is leidend, overbodige versierselen moeten worden vermeden.
v.l.n.r. Hanglamp Gisso 22 (1927) © WH Gispen, leunstoel t1-1a (1923) Marcel Breuer, bureaulamp Marianne-Brandt en Hin Bredendieck (1928).
- Ontwerp & Materiaalkeuze
Het uitgangspunt is een eerlijk ontwerp van pure materialen. Op basis van dit streven worden materialen niet veranderd of verborgen. De constructie van een gebouw/voorwerp is duidelijk zichtbaar en herkenbaar. Bouwmaterialen als balken en staal zijn een integraal onderdeel van het ontwerp.
- Kunst & Techniek
Eén van de gevolgen van de multidisciplinaire studie-aanpak is dat er een vanzelfsprekende eenheid ontstond tussen kunst & techniek. De docenten en studenten omarmden de mogelijkheden van nieuwe technieken. De Bauhaus-werkplaatsen (studierichtingen) ontwikkelden zich als laboratoria waarin voorbeelden voor massaproducten werden ontwikkeld en getest.
- Minimalistische stijl
Bauhaus architectuur, kunst en ontwerpen staan bekend om hun minimalistische stijl. Zoals hierboven gezegd is functionaliteit leidend en wordt er vooral gewekt met pure materialen. Mede onder invloed van de Stijl en het Constructivisme waren geometrische en strakke vormen populair bij de ontwerpers.
Totaalkunstwerk
Het Duitse woord voor een totaalkunstwerk is Gesamtkunstwerk. Als een architect over een Gesamtkundtwerk praat, streeft zij/hij er naar om van haar/zijn ontwerp, één geheel te maken. Naast het gebouw ‘ontwerpt’ de architect ook de meubels, het behang, trappartijen, deurklinken, het tafelzilver en soms zelfs de kleding voor de bewoners. Het idee hier achter is dat de architect met dit totaalkunstwerk de levensstijl en de –levenskwaliteit van de bewoners wil bevorderen. In de 19e eeuw komt dit begrip al in de literatuur over architectuur en muziek voor. Walter Gropius past dit als eerste toe in de moderne tijd en draagt dit verder uit in de Bauhaus-opleiding.
De Bauhaus-vrouwen
Zoals gezegd, kregen vrouwen ook een kans om zich in te schrijven voor deze opleiding. Dat was nieuw in die dagen want er was geen andere kunstopleiding die vrouwen dezelfde kansen bood als hun mannelijke collega’s. Het aandeel vrouwelijke studenten was direct veel groter dan Gropius had verwacht. Walter Gropius is bang dat zijn opleiding niet langer geloofwaardiger wordt gevonden als er meer vrouwen dan mannen staan ingeschreven. Daarnaast zijn er docenten zoals Paul Klee die beweren dat vrouwen niet driedimensionaal kunnen denken. De zo vrijdenkende mannelijke kunstenaars, die zich zelf graag zien als de avant-garde, zitten vol met vooroordelen over de artistieke kwaliteiten van vrouwen. Al snel na de start van de opleiding, beperkt Gropius het aantal studieplaatsen voor vrouwelijk studenten tot maximaal één derde van het totaal aantal studenten.
De ontwerpdroom duurt 14 jaar
Het creatieve avontuur begon in 1919 in Weimar. Als de Belgische architect en schilder Henry van de Velde in 1918 de Grossherzoglich-Sächsische Hochschüle für Bildende Kunst verlaat, draagt hij Walter Gropius als zijn opvolger voor. Kort na zijn aanstelling laat Gropius de opleiding fuseren met de Grossherzoglich-Sächsische Kunstgewerbeschule. De nieuwe school noemt hij de Staatliches Bauhaus Weimar, kort gezegd Bauhaus. Na zes jaar in Weimar, verhuizen Gropius en zijn studenten in 1925 naar Dessau. In zijn ontwerp van de nieuwe school daar, komen alle ideeën van Walter Gropius in één project samen.
Opkomend nationaalsocialisme
Als Walter Gropius ‘zijn’ opleiding in 1928 verlaat, neemt eerst Hannes Meyer zijn functie over. Twee jaar later (1930) wordt Ludwig Mies van der Rohe de derde directeur van het Bauhaus. Tijdens het opkomend nationaalsocialisme in Duitsland dwingen de nieuwe machthebbers om deze progressieve opleiding naar Berlijn te verhuizen. Dat gebeurt in 1932. Als Ludwig Mies van de Rohe zich niet kan vinden in de plannen van het nieuwe bestuur, besluit hij om de school te sluiten. En zo komt er in 1933 een einde aan deze opleiding door het opkomend nationaalsocialisme.
Artistieke diaspora
Na de gedwongen sluiting van de school verspreiden docenten en studenten zich razendsnel over verschillende landen en werelddelen. Naast hun persoonlijke bezittingen nemen ze allemaal hun visie van het Bauhaus-gedachtegoed mee. Op deze manier is de Bauhaus-Filosofie en aanpak bijna wereldwijd verspreid.
In 1979 is in Berlijn het Bauhaus Archiv geopend. Dit is het museum over de Bauhaus geschiedenis. Meer weten over het Bauhaus-jubileumjaar lees dan hier verder.
Het team van het Duits Verkeersbureau (Amsterdam) heeft veel achtergrondinformatie verzameld over nog bestaande Bauhaus-ontwerpen in Duitsland. Meer weten? of zin in een Bauhaus-thema-reis…? Lees hier verder.
Volg het Bauhaus eeuwfeest op Social Media via #celebratingbauhaus
© tekst Wilma Lankhorst © gebruik van de afbeeldingen met dank aan Bauhaus Archiv (Berlijn), Bauhaus 100, Museum Boijmans van Beuningen, Aad Hoogedoorn,Werner Huthmacher, Saksen Anholt Tourismus, Tillmann Franz, Louis Held en alle bruikleengevers.
In de loop van 2019 volgen op deze website meer verhalen over mijn ervaringen met Bauhaus. In voorbereiding zijn o.a. de expositie Bauhaus –Nederland (Museum Boijmans van Beuningen), Gunta Stölzl in Wall House #2 in Groningen en Bauhaus & Modern Textiel in het Textielmuseum in Tilburg.
Museum Boijmans Van Beuningen
nederland ⇄ bauhaus – pioniers van een nieuwe wereld
09.02.2019 – 26.05.2019
Ook zin in een Bauhausfest?
Zaterdagavond 25 mei 2019 groot Bauhausfest in Museum Boymans van Beuningen in Rotterdam. Maak kans op een Gispen miniset bij aankoop van je ticket. Koop hier online je ticket voor het Bauhausfest.
Bauhaus& Modern Textiel
Textielmuseum Tilburg 25 mei – 3 november 2019.
Goethe- Institut
Expanding Bauhaus
New Reflections on the Bauhaus Movement in Time-Based Media Art
14.02.2019 – 16.05.2019
Bauhaus-filmreeks
Met films van o.a. Niklas Goldbach, Miriam Gossing & Lina Sieckmann, Rachel Rose, Adnan Softic, Rebecca Ann Tess, Dimitri Venkov, Benjamin Verhoeven, Tobias Zielony en Moira Zoitl. Meer informatie en de data vind je hier op de site van het Goethe Instituut.
Virtual Bauhaus
02.03.2019 – 20.12.2019
toegang: gratis (alleen op afspraak via sinah.grotefels@goethe.de)
Video virtual Bauhaus
Chabot Museum (1938)
De Branding Rotterdam
03.03.2019 – 01.09.2019
Van Nellefabriek (1930)
Iedere zaterdag en zondag zijn er rondleidingen om 13.00 , 14.00 en 15.00 uur
In combinatie met het Chabot Museum wordt een busverbinding aangeboden tussen het Museumpark en de Van Nelle-fabriek. Vertrektijden bus Museumpark: 12.30, 13.30, 14.30 uur
foto links Van Nelle-fabriek in Rotterdam (ca.1930-1932). Ontwerp Iwao Yamawaki Collectie Rijksmuseum Amsterdam © erven Iwao Yamawaki.
Sneak preview Van Nelle-fabriek Rotterdam
Afb Wall House #2 in Groningen foto Wilma Lankhorst
Wall House #2 en Groninger Museum
Gunta Stölzl: 100 jaar Bauhausstoffen
30.03.2019 – 01.09.2019
Wall House#2, Lutulistraat 17 in Groningen
Enkele voorbeelden van een Gesamtkunstwerk
- Beurs van Berlage in Amsterdam
- Rijksmuseum en de tuinen in Amsterdam
- Van Doesburg Rinsemahuis in Drachten
- De Tempelhof van Huub en Adelheid Kortekaas in Druten