Na Hamburg is de tentoonstelling Geniale vrouwen, kunstenaars en hun metgezellen doorgereisd naar het Zwitserse Bazel. In het Kunstmuseum Basel is gekozen voor een andere opzet en indeling. Iets minder Vlaamse en Nederlandse schilders. Iets meer focus op Zwitserse kunstenaars. In de 16de en 17de eeuw speelden de vrouwelijke schilders in de Lage landen een belangrijke rol. Daarom is de nieuwe opzet in Bazel, zeker een reis waard.
Ongelijke kansen
Ongelijke kansen tussen mannen en vrouwen is van alle tijd. Jonge vrouwelijke schilders hadden lang, geen toegang tot officiële kunstopleidingen. In Italië konden vrouwelijke talenten pas vanaf 1606 naar school. In Vlaanderen en Nederland konden vrouwelijke schilders zoals Judith Leyster in die dagen wel lid worden van het St. Lucas schilders gilde. Vrouwelijke kunstenaars kwamen in de 16de tot en met de 18de eeuw vaak uit artistieke families. Ze kregen les van hun vader, soms van een oom of van een broer. We weten dat Alida Withoos (1661/62-1730) en haar zus Maria (1663- na 1699) al vroeg meewerkten in het atelier van hun vader Matthias Withoos (1627,1703) eerst in Amersfoort en later in Hoorn.
La Tintoretta en Rachel Ruysch
De Italiaanse Marietta Robusti, La Tintoretta (1554/55-1614), was de oudste dochter van kunstschilder Jacopo Robusti, Tintoretto (1518-1594). Uit schriftelijke bronnen weten we dat zij haar vader al op jonge leeftijd vergezelde op zijn opdrachten. Papa sommeerde haar dan om mannen kleding te dragen. Op latere leeftijd werd haar werk onder haar eigen naam beroemd. Anderen hadden minder geluk en werkten in het geheim om hun familieleden te onderhouden. Weer anderen trouwden in kunstenaarshuishoudens. Rachel Ruysch (1664–1750) trouwde met schilder Jurien Pool (1666–1745). Hij liet haar vrij om te schilderen na hun huwelijk. Het echtpaar Pool-Ruysch kreeg tien kinderen. Leuk detail: Rachel Ruysch kreeg voor haar stillevens hogere prijzen betaald dan Pool voor zijn doeken.
Verschillen tussen noord en zuid Europa
In tegenstelling tot Franse en Italiaanse schilders werden Nederlandse vrouwelijke kunstenaars wel (mondjesmaat) betrokken bij de vroege Nederlandse schilderkunst. De Vlaamse Katharina van Hemessen specialiseerde zich in portretkunst in het atelier van haar vader Jan Sanders. Je ziet hier van haar enkele subtiel bedachte portretten en het oudste zelfportret van een vrouwelijke Europese schilder. Het portret van haar zuster leverden Van Hemessen de steun op van de regentes van Nederland.
Geen schilderfamilies
Drie generaties later maakte de Vlaamse Michaelina Wautier (1604-1689) niet alleen portretten, maar ook historiestukken en allegorieën. Deze genres waren in die tijd meer voorbehouden aan de mannelijke schilders. In de Noordelijke Nederlanden werd genreschilder Judith Leyster (1609-1660) toegelaten tot het Sint-Lucasgilde in Haarlem. In Haarlem runde Leyster een aantal jaren haar eigen atelier. Ze stak veel tijd in haar eigen ontwikkeling en haar schilderijen met een snelle verftoets konden zich met succes meten met die van mannen in haar vakgebied. Na haar huwelijk met schilder Jan Miense Molenaer schildert Judith Leyster niet meer onder haar eigen naam. Ze behartigde wel de zaken (opdrachten) van en voor haar man.
Wautier en Leyster kwamen beiden niet uit een kunstenaarsfamilie. Zowel Wautier’s als Leysters’s ouders waren financieel in staat de talenten van hun dochters te stimuleren. De relatief liberale Nederlandse samenleving van de vroegmoderne tijd bood Van Hemessen, Wautier en Leyster voldoende ruimte om hun kunst te beoefenen.
Wat zie je bij Geniale vrouwen?
In de expositie Geniale Vrouwen worden portretten gecombineerd met historieschilderijen, stillevens, tekeningen en grafiek. Allemaal werken uit de Renaissance, Barok en het Classicisme. In de uitgebreide catalogus worden sociale en familiale achtergronden uitgewerkt. De vrouwelijke kunstenaars portretteerden gekroonde hoofden en edelen. Ze hadden vaak eigen ateliers, leidden zelfs schilders op. De grootse overeenkomst tussen deze artistieke vrouwen is dat ze na hun dood allemaal relatief snel werden vergeten.
Wat is er anders in Bazel?
In Hamburg hingen 150 geselecteerd werken van 30 schilders, uit de 16de tot de 18de eeuw. De schilderijen waren verdeeld over zeven thema’s: dochter-vader-broer (1), bewust ongetrouwd (2), carrière vóór het trouwen (3), carrière èn gezin (4), grafisch werk (5), kunstenaars aan het hof (6) en kunstenaars in de instituten (7).
100 werken van 18 kunstenaars
In Bazel zie je rond de 100 werken van 18 kunstenaars. Hier is gekozen voor andere thema’s: Kunstenaars uit Italië (1); Stillevens uit Italië & Frankrijk (2); Nederlandse kunstenaars (3); Schilderen & tekenen naar de natuur (4); Kunstenaars uit Duitsland & Zwitserland (5) en Grafisch werk (6). De zaalopzet is ook totaal anders. In Hamburg was het één grote besloten ruimte waarbij elk thema een eigen wandkleur had. In Bazel hangen de werken verdeeld over twee verdiepingen tegen klassiek witte museumwanden. Het komt allemaal lichter over en je hebt meer ruimte om de werken goed te bekijken.
Selectie schilders uit de Lage Landen
We hebben het hier over de Lage Landen, omdat er in de periode van de 16de – 18de eeuw nog geen sprake was van Nederland en Vlaanderen. Van de in totaal 30 vrouwelijke kunstenaars zie je in Bazel werk van Catharina van Hemessen (1527/28-1567), Judith Leyster (1609-1660), Alida Withoos (1661/62-1739), Rachel Ruysch (1664-1750) Maria van Oosterwijck (1630-1693) en Magdalena de Passe (1596-1638).
Niet meegereisd uit Hamburg zijn Gesina ter Borch (1631-1690) en Clara Peeters (1580/89-1657). Niet in Hamburg maar wel in Bazel is de Zuid-Nederlandse schilder Michaelina Wauter (of Woutiers) (Bergen (B) 1604-1689). Zij heeft maar een beperkt oeuvre nagelaten. Wauter werd bekend als een barokke kunstschilder.
Nieuw studies, nieuw perspectief
Nieuwe studies leerden ons dat in het noorden en het zuiden van Europa tussen de 16e en 18e eeuw veel meer vrouwelijke schilders, leraren en grafici waren dan we tot nu toe dachten. Een zelfstandige carrière als vrouwelijk kunstenaar was niet helemaal uitgesloten. Het was in deze eeuwen maatschappelijk niet de bedoeling om als vrouw zelfstandig te werken en geld te verdienen. Dankzij familieleden, leraren, echtgenotes en andere pioniers werden traditionele rolmodellen stapje voor stapje doorbroken. Zowel deze tentoonstelling in Bazel als de catalogus zijn zeer de moeite waard voor wie meer wil weten én leren over vrouwelijke kunstenaars in Europa. De zaalteksten in de tentoonstelling geven genoeg stof tot nadenken. Wie de ‘Geniale vrouwen’ in Hamburg heeft gemist, kan ik Bazel van harte aanbevelen.
Geniale vrouwen, kunstenaars en hun metgezellen is nog tot en met 30 juni 2024 te zien in het Kunstmuseum Basel.
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst.
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van het Kunstmuseum Basel, genoemde kunstenaars, alle bruikleengevers en fotograven Jörg P. Anders en Julian Salinasen.
Bazel is vanuit ons land goed met de trein vanuit Arnhem of Venlo te bereiken. Lees hier mijn tips voor een bezoek aan deze Zwitserse kunst vriendelijke stad.
Lees ook
Dertig geniale vrouwen in Bucerius Kunstforum Hamburg deel 1
Geniale vrouwen in Hamburg deel 2