Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam
In dit blog staat het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam centraal. In de Plantage-buurt vind je op loopafstand talrijke historische locaties die samen de Joodse geschiedenis van Amsterdam vertellen. Met een combinatiekaart die een maand geldig is, kun je het Joods Historische Museum, de Hollandsche Schouwburg, het Nationaal Holocaust Museum in oprichting en de Portugese Synagoge bezoeken. Deze vier instanties hebben hun krachten gebundeld in het Joods Cultureel Kwartier. Op de route liggen ook gezellige cafés waar je even kunt ontspannen voor je verder de geschiedenis in duikt.
Extra: Open Joodse Huizen 2017
In 14 steden, waaronder Amsterdam kun je op 29 en 30 april en van 3 t/m 7 mei huizen bezoeken van Joodse bewoners. In de geselecteerde locaties hebben Joodse families tijdens de Tweede Wereldoorlog gewoond, gewerkt én weg gevoerd. Schrijvers en andere bekende Nederlanders vertellen verhalen in de huizen. Iedereen is welkom om te luisteren, mee te praten en te herdenken. Alle steden en het programma staat op een speciale website. Ook via Social Media kun je dit speciale evenement volgen. Kijk daarvoor op de Live Wall met #OpenJoodseHuizen. Download hier de route die je in Amsterdam zelf kunt lopen
Joods gemeenschap in Amsterdam
In1593 komen de eerste Sefardische Joden vanuit Spanje en Portugal naar ons land. Ze vestigen zich in de Amsterdamse Breedestraat en op Vloonburg. Tijdens de Gouden Eeuw (1602-1702) komen hier ook Joden uit Centraal- en Oost Europa wonen. In 1612 telt Amsterdam ruim 500 Joden. Tijdens het hoogtepunt van de Gouden Eeuw (1672) wonen er ruim 2500. Door de eeuwen heen werden er steeds maatregelen en wetten bedacht, waardoor de Joodse gemeenschap steeds weer opzoek moest naar alternatieven voor wonen, werk, scholing, religie beoefening en vrije tijd.
We maken nu een sprong in de tijd en komen in de Tweede Wereldoorlog terecht. Tijdens deze periode zijn 110.000 joden uit ons land naar kampen getransporteerd. De meesten van hen woonden in Amsterdam. In de gruwelomgeving van de kampen zijn 104.000 van hen zinloos vermoord. Zij die wel terug kwamen, werden door vrienden, buren en soms door familieleden met wantrouwen bekeken. Hierdoor kwamen velen opnieuw in grote onzekerheid en isolement terecht. In het Joods Cultureel Kwartier loop je door de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in ons land.
Hollandsche Schouwburg
Wij beginnen bij de Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan. Aan de pui hangt een poster met de tekst: ‘Geen voorstellingen van te maken’. Bij binnenkomst ontdek je dat hier alléén de voorgevel en een kleine aanbouw nog overeind staan. De grote zaal met het toneel zijn na de verwoesting niet meer opgebouwd. Dit is een bewuste keuze.
De namen van de omgekomen joden worden doorlopend, één voor één voorgelezen. Ook op de wanden in de herdenkingsruimte staan ze vermeld. Je kunt een video bekijken en met een koptelefoon hun verhalen horen.
Op de eerste verdieping is een kleine ruimte waar de geschiedenis van deze specifieke plaats wordt uitgelegd. Terwijl de voorgelezen namen nog in mijn hoofd naklinken, loop ik naar buiten. Waar eens het toneel was, staat nu het Joods monument, op een voetstuk in de vorm van een Davidster. In de openlucht staan banken, de zijkanten zijn gedeeltelijk overkapt. Aan de muren hangen houten tulpen, brieven van bezoekers en enkele gekleurde kokers met het woord ‘peace’. Het is hier heel stil.
Trailer film Süskind
Süskind
Ik herken de locatie van de Nederlandse oorlogsfilm Süskind. Hierin leer je Walter Süskind kennen. Hij wordt in 1942 medewerker van de Joodse Raad. Leden van deze raad zijn (voorlopig) gevrijwaard van deportatie. Süskind wordt beheerder van de Hollandsche Schouwburg. Hier worden Joden geregistreerd en gevangen gehouden met het oog op transport naar kamp Westerbork. Als zijn kennis toeneemt, krijgt Süskind spijt van zijn besluit. Dan draaien de rollen om. Samen met anderen probeert hij vooral Joodse kinderen te laten ontsnappen. De kinderen verblijven, gescheiden van hun ouders, in de crèche aan de overkant van de straat.
Nationaal Holocaust Museum
De oorspronkelijke crèche is er niet meer. In het direct aangrenzende pand wordt nu het Nationaal Holocaust Museum ingericht. Hier worden iedere maand nog overlevenden geïnterviewd zodat wij ze niet vergeten. In een zaal staan kleine vitrines met daarin foto’s, poëziealbums, soms speelgoed van kinderen en notities met hun verhaal. Er hangen ook een aantal koptelefoons waarmee je verhalen kunt luisteren van overlevenden of familieleden.
Ik luister hier naar het verhaal van Loes, die in de oorlog haar zusje Yvonne verloor. Na de oorlog had haar moeder het altijd over de geweldige dochter die er niet meer was. Voor Loes duurde de oorlog op deze manier ongekend lang.
Hier worden ook tijdelijke exposities georganiseerd. Als wij er zijn is dat een filminstallatie van de Schotse kunstenaar Douglas Gordon. Het project heet K.364 en is vernoemd naar een uitvoering van Mozart. De cameraman volgt twee Israëlische muzikanten, van Pools-joodse afkomst, die door het land reizen waaruit hun voorouders in 1939 zijn gevlucht.
Bekijk hier de trailer
Wertheim Park
Vanuit het Holocaust Museum loop je in enkele minuten naar het Auschwitz monument in het Wertheim Park. Jan Wolkers kreeg in de jaren zeventig van de vorige eeuw de opdracht om dit herdenkingsmonument te maken. Wij staan voor een met bloemen overdekte glazen plaat. Wolkers koos voor de symboliek van gebroken spiegels. Zijn gedachten hierbij was dat de hemel na Auschwitz nooit meer ongeschonden zou zijn. Turend naar de blauwe hemel, kon hij niet begrijpen dat deze hemelboog boven de historische wreedheden heeft gestaan en dat het nu onaangedaan en vredig boven een weiland met bloemen staat.
In het Wertheim Park kan op die plaats voorgoed de hemel niet meer ongeschonden worden weerspiegeld. Het is stil om ons heen en in gedachten lopen we in de richting van de Portugese synagoge aan het Mr. Visserplein.
Portugese synagoge
Tussen 1602 en 1618 worden op de huidige locatie van het Waterlooplein, drie kleine synagogen gebouwd. Vanaf de straat waren deze gebedshuizen onherkenbaar. In 1622 gaan deze drie gemeentes steeds meer samenwerken en in 1639 richten ze samen de gemeente Talmud Tora op. De Portugees-Israëlische Synagoge die in de historische route is opgenomen, werd in 1675 geopend. Wonder boven wonder heeft dit gebedshuis de oorlog doorstaan. Daarom kun je anno 2017 nog rond dwalen in een authentiek 17e-eeuws interieur.
Bij binnenkomst krijg je een audiogids mee, zo kun je op allerlei locaties extra uitleg beluisteren. We beginnen in de schatkamer met talrijke gebedsrollen, kerkelijk zilver en tora-kleden. Daarna lopen we buiten langs verschillende kleine gebouwen die in een ring rond de synagoge zijn gebouwd. We ontdekken o.a. het vrouwen bad en de rouwkamer. In de synagoge pakken we de trap naar boven naar de vrouwenafdeling. Vanaf hier heb je ook een goed overzicht over de gebedsruimte beneden. Het is heel bijzonder om op deze historische plek te lopen. Ik heb geen enkele binding met de Joodse gemeenschap, maar deze plek raakt me.
Joods Historisch Museum
De laatste locatie voor ons op deze historische route van de Joodse geschiedenis is het Joods Historisch Museum. De locatie waar wij nu zijn, is sinds 1987 in gebruik als museum, daarvoor was dit een gebedshuis. Na de oorlog is de oorspronkelijke synagoge aan het Jonas Daniël Meijerplein gerestaureerd waardoor wij nu als bezoeker een goed beeld krijgen van de joodse religieuze tradities en gebruiken. De audiotour geeft veel; achtergrondinformatie over de synagoge en de Joodse tradities. In het tweede gebouw worden regelmatig tijdelijke exposities georganiseerd. Mijn eerste kennismaking was hier een tentoonstelling over de Joodse keuken en daarna een expositie over Amy Winehouse .
T/m 11 juni 20917 kun je hier de tentoonstelling zien van Samuel Jessurun de Mesquita (1868-1944). Deze tekenaar, graficus, sierkunstenaar én leraar was ook de neef en later de zwager van de bekende beeldhouwer Joseph Mendes de Costa. Samuel de Mesquita overlijdt in de laatste jaar van de oorlog. Dit in combinatie met het veranderde kunstklimaat in de jaren na de Tweede Wereldoorlog leidde er toe dat zijn werk werd vergeten. De wereldberoemde graficus M.C. Esscher (1898-1972) was één van zijn leerlingen én promotors. Het Joods Historisch Museum beheert een groot deel van zijn werk.
Meer informatie over het Joods Cultureel Kwartier kun je hier vinden.
Eerder verschenen op dit blog …
Amy Winehouse in Amsterdam
Persoonlijke tip:
Als je toch in de Plantage-wijk bent, overweeg dan ook een bezoek te brengen aan het Verzetsmuseum in Amsterdam. Dit museum heeft een speciale afdeling (op maat) voor kinderen.
© foto’s en tekst Wilma Lankhorst © Gebruik van de afbeeldingen met dank aan de bezochte musea in het Joods Cultureel Kwartier en het Amsterdam Verzetsmuseum.