75 jaar vrijheid deel 2: Aalten
Razzia op de kerken in Aalten
Met de tentoonstelling Aalten Razzia op de kerken, herdenkt deze Achterhoekse gemeenschap de bizarre gebeurtenissen van zondag 30 januari 1944. Dit is het startsein van de herdenkingen rondom 75 jaar vrijheid in de Achterhoek. Je bent t/m 23 februari 2020 van harte welkom in het Nationaal Onderduikmuseum in Aalten.
Evacués en onderduikers in Aalten
Tijdens de Tweede Wereldoorlog vinden een groot aantal evacuees een onderkomen in Aalten. Vanuit het westen (o.a. Scheveningen) zijn families naar het oosten getrokken, op zoek naar een veiliger bestaan en op zoek naar eten. Naast evacuees verblijven er op allerlei adressen in en rondom Aalten Joodse onderduikers. De vierde groep die onderdak vraagt (beter gezegd opeist) in Aalten zijn de Duitsers. Zo vordert de Ortskommandant de beste kamer op in het voorhuis van de woning aan de Markt 12. Gerrit en Dirkje Kempink (en hun twee dochters, Jennie (1937) en Annie (1942) moeten vanaf 1943 hun veilige thuisbasis opeens gaan delen met de bezetter. Wat de Ortskommandant (gelukkig) nooit heeft geweten, is dat er boven zijn hoofd onderduikers zijn verstopt.
Jonge mannen nodig voor het werk
De Duitsers hebben in de Tweede Wereldoorlog veel mannen verloren, zowel soldaten als burgers. Na vier jaar strijd is er een (snel) groeiend te kort aan mankracht voor de fabrieken in het Ruhrgebied. Voor zondag 30 september 1944 hebben de bezetters een razzia gepland met als doel jonge mannen tussen de 19 en 23 jaar op te pakken die de ‘vrijwillige’ aanmelding voor de zogenaamde ‘Arbeitseinsatz’ ontduiken. Dé plaats van samenkomst op zondag is de kerk. Aalten telt vele kerken en dat weten de Duitsers. Twee locaties in het bijzonder trekken hun aandacht: de Gereformeerde Westerkerk en de Christelijke Gereformeerde kerk.
Organist zet de volumeknop open tijdens razzia
In de tentoonstelling kun je zelf het verhaal horen van organist Gert Nobel (1924-2010). Als de kerkgangers er lucht van krijgen dat de Westerkerk is omsingeld door de bezetter, begint Nobel steeds harder te spelen. Hij laat de gelovigen een groot repertoire aan kerkliederen en psalmen zingen. Ondertussen zoeken de onderduikers en de jonge mannen die in de kerk zitten een veilig heenkomen. Helaas worden er die dag 48 mannen gepakt en op transport gezet naar de Koepelgevangenis in Arnhem. De volgende dag worden ze verder vervoerd naar hetzogenaamde ‘Polizei Durchgangslager Amersfoort’ (PDA). Daar worden ze op transport gezet naar o.a. het Ruhrgebied. Van de 48 opgepakte mannen, weten enkelen later te ontsnappen, anderen worden overgebracht naar concentratiekampen. Verhalenjagers zijn op zoek gegaan naar de verhalen van de 48 opgepakte jonge mannen.
In gesprek met Anja Tolkamp
Ik heb het bijzondere voorrecht om een aantal mensen te spreken waarvan de vaders tot de groep van 48 gevangenen behoorden. Anja Tolkamp is de dochter van boerenzoon (Berend) Jan Tolkamp (1921-2010) uit het buurtschap Barlo-Aalten. Vader Jan is 23 en hoort volgens de regels van de Duitse oorlogswetten tot de potentiele groep voor de Arbeitseinsatz. Jan overleeft het verblijf in verschillende kampen en heeft er na de oorlog altijd voor gezorgd dat zijn kinderen konden gaan studeren. Dat was zijn manier om zijn kinderen een vorm van vrijheid te geven. Volgens Anja vond haar vader het niet echt een probleem om over deze periode met hen te praten. Dat blijkt ook als ik verder op in de expositie het boek van kunstenaar Marijke van Dijk ontdek.
Marijke van Dijk in gesprek met Jan Tolkamp
In één van de vitrines ligt een open geslagen boek, ik lees de tekst van psalm 121 (Bijbel uit 1896). Volgens Anja is deze psalm van grote invloed is geweest op het leven van haar vader. Tijdens de inval in de kerk werd deze psalm gezongen. Verderop staat op een wand de tekst van dit lied:
‘Ik sla mijn ogen op naar de bergen, Van waar komt mijn hulp? Mijn hulp komt van de Heer, die hemel en aarde heeft gemaakt.’
Marijke heeft Jan Tolkmap ontmoet tijdens een expositie van haar werk in het verpleeghuis waar Jan dan woont. Jan is geraakt door Marijke’s werk en vraagt haar om met hem mee te denken over zijn dagboekaantekeningen. Het resultaat is een uniek boek met de titel ‘Over Leven’ met teksten van Jan en prachtige litho’s van Marijke.
Een snoer van verhalen
In de relatief compacte tentoonstelling ‘razzia op de kerken in Aalten’ barst het van de verhalen. Zeer recent kwam een van de verhalenjagers nog in contact met Willem Blom. Blom is ook een van de 48 gevangen, hij raakte op 8 maart 1944 gewond door een fragmentatiebom en wordt overgeplaatst naar het ziekenhuis in Arnhem. Willem herstelt maar zijn been blijft verlamd. Op 22 september 1944 ontslaan de Duisters hem uit het ziekenhuis. De volgende dag ontmoet Willem zijn familie in het Belgische Nieuwpoort. Blom is uiteindelijk geëmigreerd naar Canada. Via een filmopname die zijn dochter heeft gemaakt, deelt Willem zijn verhaal met ons.
Razzia op de kerken in Aalten is tot en met 23 februari 2020 te zien in het Nationaal Onderduikmuseum in Aalten.
Naast de kunstwerken van Marijke van Dijk vind je hier enkele werken (en informatie) over beeldend kunstenaar Ab Wouters (ook opgepakt tijdens de razzia) én grafisch kunstenaar en (glas) schilder Gerrit Goldschalk.
Links: glas-in-lood-raam Gerrit Godschalk.
Neem ook tijd om het Nationaal Onderduikmuseum
te verkennen. AANRADER!
Extra evenementen tijdens de duur van de expositie
Verhalen van overlevenden en van hun familie, roepen weer vragen én emoties op bij toehoorders. Daarom heeft het museum een serie lezingen opgezet. De centrale vraag in dit programma is: kunnen wij – bijna 75 jaar later in een tijd van secularisatie – dezelfde moed en overtuiging opbrengen, die de mensen destijds in hun geloofsovertuiging hadden om de vervolgden te beschermen en hen een schuilplaats te bieden? Kijk hier voor meer details.
Het verhaal van Jennie Kempink
Het verhaal van de jonge Jennie Kempink geboren in 1937 is onderdeel van de luisterstenen van de Liberation Route Europe.
Wil je nog meer werk zien van Marijke van Dijk?
Een selectie van het werk van grafisch kunstenaar Marijke van Dijk is t/m 11 november 2019 te zien in de Galerie van de Bibliotheek van Zelhem. Van Dijk’s werk is onderdeel van de expositie Panta Rhei, Alles stroomt in het kader van de landelijke manifestatie Grafiek 2019.
© tekst, foto en video Wilma Lankhorst © gebruik van de foto’s met dank aan het Nationaal Onderduikmuseum Aalten en Marijke van Dijk.