Dora Maar: fotograaf, schilder en provocateur

In Tate Modern in Londen kun je in negen zalen kennismaken met het veelzijdige werk van Dora Maar. Velen kennen haar als Picasso’s muze voor ‘weeping woman’. Maar … Dora Maar was veel meer dan dat, ze was gevierd fotograaf, experimenteel schilder én provocateur. De tentoonstelling Dora Maar is nog t/m 15 maart 2020 te zien in Tate Modern in Londen. Nu nog dichter bij door de snelle Eurostar-verbindingen vanuit Amsterdam en Rotterdam.

Korte video als kennismaking met Dora Maar

Kunstenaarsparen

In de tentoonstelling Art Couples in Centre Pompidou in Metz en het Barbican Centre   kwam ik Dora Maar (1907-1997) en Picasso (1881-1973) tegen. Meestal ligt de focus dan op Picasso, maar daarmee doen we Dora te kort. Ze is geen muze pur sang, maar een zelfstandig kunstenaar die zich door Picasso de wet niet laat voorschrijven. Ze inspireerden elkaar zeker, maar Dora had al een flinke carrière als fotograaf op haar conto staan vóór ze Picasso leerde kennen. Daarom is de expositie in Londen ook zo fijn. Slechts in één zaal staat Picasso centraal, de rest draait om de artistieke kwaliteiten van Dora Maar.

Zaal 1: Henriette Théodora Markovitch

Dora Maar werd op 22 november 1907 in Parijs als Henriette Théodora Markovitch geboren. Haar vader, Joseph Markovitch was een bekende architect met veel internationale opdrachten. Zijn familie komt uit Kroatië. Dora’s moeder, Julie Voisin, is Frans en is de eigenaar van een modewinkel. Als kind en tiener woont Dora met haar familie in Argentinië (1910-1926). Daarna verhuizen ze terug naar Parijs. Papa is druk met zijn werk en er is geen sprake van een rustig gezinsleven. Dora heeft dan al een fotocamera waarmee ze allerlei belevenissen vastlegt. De camera is voor haar een middel tot reflectie.

“Ik ben Dora”

Als tiener geeft ze al duidelijk aan dat ze graag Dora genoemd wil worden. Haar eerste kunstonderwijs richt zich op toegepaste kunst en schildertechnieken. Een opleidingsmentor stimuleert haar om een nieuwe richting te kiezen, fotografie. Hij ziet potentie in haar als fotograaf. Als Dora begin twintig is, gaat deze uitdaging aan.
In de eerste zaal hangen verschillende fotoportretten die zij heeft gemaakt.

Zaal 2: Foto-opdrachten

Het was voor vrouwen in die dagen niet algemeen aanvaardbaar om zelfstandig een inkomen te verdienen. Daarnaast kwam Dora uit een rijke familie en was het ook niet persé noodzakelijk om financieel onafhankelijk te zijn. Maar Dora kiest haar eigen weg. Ze behoort tot een generatie van jonge fotografen die tijdens het Interbellum volop kansen zien op het gebied van advertenties en fotoreportages. De keuze voor fotografie had zo ook een praktische kant. Het was gemakkelijker om betaalde opdrachten voor fotografie binnen te halen dan betaalde schilderopdrachten. In de tweede zaal hangen verschillende voorbeelden van foto opdrachten die Dora heeft uitgevoerd voor verschillende modehuizen. Ik verwondert me over de moderne manier van fotografie en de mooie uitsnede die Dora maakt in haar werk.

Begin jaren dertig deelt Dora een donkere kamer met de
Frans-Hongaarse fotograaf Brassaï (1899-1984)
en de aankomend Franse mode- en portretfotograaf
Harry Ossip Meerson (1911-1991).

Zaal 3: Op straat

Als zelfstandig fotograaf ontwikkelt Dora in relatief korte tijd een uitgebreid variatie aan fotografische vaardigheden. Ze heeft betaalde opdrachten voor modebladen en advertenties. Ze gaat op reis om maatschappelijke ontwikkelingen vast te leggen. Maar krijgt betaalde opdrachten om fotoreportages te maken voor tijdschriften en kranten aan de Coast Brava (1933) en in Londen (1934). In deze zaal hangen ook foto’s van haar reportage La Zône. Aan de rand van Parijs ligt een groot open terrein waarop 40.000 mensen een bestaan proberen op te bouwen.

Surrealisme

Naast deze zaken heeft Maar een warme belangstelling het surrealisme dat in die dagen hoogtij viert. Haar eerste studio deelt ze met de filmdirector en set ontwerper Pierre Kéfer. Hij woont iets buiten Parijs en heeft daar en ideale werkruimte voor hen beiden. Kéfer heeft o.a. als specialisaties het portret, naakten, advertenties en mode. Tot 1935 werken ze samen en ‘signeren’ hun werk als Kéfer-Dora Maar. Daarna zet ze haar eigen, onafhankelijke studio op. Naast fotografie experimenteert ze volop met technieken in de donkere kamer. Ze maakt ook collages op basis van haar foto’s en er komt een verschuiving van realiteit naar een droomwerkelijkheid

Zaal 4: Het alledaags vreemde

De Fransman Andre Breton is de eerst die de term surrealisme gebruikt. Zijn boek over deze nieuwe kunststroming wordt leidend in deze beweging. Fotografen raken geïnspireerd door het werk ‘Oud Parijs” van Eugène Atleet (1857-1927). Brassaï zegt hierover ‘niets is zo surreëel als de realiteit zelf’. Met behulp van allerlei foto- en donkere kamer technieken creëert Dora Maar haar eigen surreële foto’s. Laat je inspireren door de bijzondere beelden in deze zaal.

Zaal 5: surrealisme

 Het was voor de surrealisten in eerste instantie niet echt duidelijk hoe fotografie in hun gedachtegoed zou passen. Bij surrealisme ligt de nadruk op spontaniteit en subjectiviteit. Terwijl fotografie werd gezien als een hulpmiddel voor de feitelijke weergave. Het antwoord bleek te liggen in de bijzondere relatie van het medium fotografie en de realiteit. Door ongewone close ups en/of onverwachte contexten, kun je met fotografie én fotomontages nieuwe, ongewone werelden creëren.

Favoriete thema’s van Dora Maar

Dora Maar ontwikkelt een warme belangstelling voor specifieke thema’s: erotiek, slaap, ogen en de zee. Zij wordt in de jaren dertig als een van de weinige fotografen uitgenodigd voor deelname aan exposities over surrealisme op Tenerife, in Parijs, Londen, New York, Japan en in Amsterdam.

Zaal 6: in de donkere kamer en de studio

 In deze zaal licht de indruk op de technische creaties die Dora Maar in haar studio en in de donkere kamer ontwikkelde. De jaren 1935 een 1936 zijn hoogtij dagen in de fotografie voor Maar. In de winter van 1935-1936 ontmoet zij Pablo Picasso (1881-1973) in Parijs. Picasso heeft dan al maanden niet meer geschilderd of een beeldhouwwerk gemaakt. Hij herstelt van een moeilijke periode in zijn (onrustige) leven.

Wederzijdse inspiratie

Picasso is ook bekend met de mogelijkheden van fotografie. Hij maakt zelf ook met enige regelmaat foto’s. Picasso heeft geen ervaring met het werken in een donkere kamer. Maar leert hem de kneepjes van de zogenaamd cliché verre techniek. In deze techniek combineer je fotografie met druktechnieken. Picasso op zijn beurt moedigt Dora aan om terug te gaan naar haar ervaringen in de schilderkunst. Ondanks dat haar foto’s nog regelmatig in exposities te zien zijn, richt Dora al haar energie vanaf 1939 volledig op de schilderkunst. In het begin lijkt de invloed van Picasso op de zwart omrande kubistische figuren van Dora evident. Maar als snel ontwikkelt ze een heel een stijl.

Zaal 7: De oorlogsjaren

 Tijdens de Spaanse Burgeroorlog wordt op 26 april 1937 het Baskische dorp Guernica zwaar gebombardeerd. Tot zijn kennismaking met Dora Maar heeft Picasso nooit een politiek getint werk gemaakt. Picasso’s blik op de wereld verandert c.q. verbreedt zich door zijn samenwerking met Maar. Van 11 mei tot 4 juni 1937 documenteert Dora met haar camera dagelijks de werkzaamheden van Picasso voor zijn protest stuk Guernica. Dit gezamenlijke project wordt gefinancierd door het kunst tijdschrift Cahiers d’art.

Huilende vrouw

 Uit de studies voor Guernica is het werk ‘huilende vrouw’  (weeping woman) ontstaan. Voor deze afbeelding heeft Picasso Maar wel 30 keer als model gebruikt. Voor Dora was ‘huilende vrouw’ geen portret maar een metafoor voor het lijden van de Spaanse bevolking tijdens de Burgeroorlog.

Noot Wilma: voor de keuze van de afbeeldingen was ik dit keer aangewezen op de selectie van het museum. Om die reden komen niet alle afbeeldingen overeen met de tekst. 

Zaal 8: nieuwe landschappen, nieuwe oppervlakken

 In 1942 verhuist Maar in Parijs naar een andere studioruimte. Deze verhuizing valt samen met het inslaan van een nieuwe richting in de schilderkunst. Dora woont op loopafstand van de Seine. De oevers van deze rivier roepen inspiratie bij haar op voor de creatie van nieuwe landschappen. Naast het landschap richt Maar zich nu ook op stillevens.

Somber palet

In 1940 gaat het kunstenaarskoppel Dora Maar – Pablo Picasso uit elkaar. Tijdens de oorlogsjaren kenmerkt het werk van Dora Maar zich door een somber palet. De bezetting van Parijs door de Duitsers, haar vaders plotselinge vertrek naar Argentinië, de dood van haar moeder en haar vriend Nusch Elaurd laten traumatische sporen na in Dora’s werk.

Nieuwe liefde, nieuwe inspiratie

Na 1945 verdeelt Maar haar tijd tussen Parijs en haar nieuwe thuis in Ménerbes in Zuid-Frankrijk. Samen met dichter André De Bouchet (1924-2001) zet ze een nieuwe creatieve samenwerking op. In 1956 publiceert De Bouchet het essay Mountain Soil. Voor deze publicatie maakt Dora verschillende gravures. Ze laat zich hiervoor inspireren door de. Ze werkt haar beelden uit in inkt, olieverf en aquarel. De abstracte werken die ontstaan, bieden Maar een variatie aan mogelijkheden waarmee ze de komende decennia volop aan de gang kan.

Zaal 9: Terug

 In de herfst van haar leven gaat Dora Maar terug naar de fotografie. Ze heeft geen belangstelling meer om de buitenwereld te documenteren. Over het straatbeeld zegt ze in 1994 “De straat is zo erg veranderd. Het is extravaganter …. maar tegelijkertijd is het minder interessant, het is banaal”.

De spanning van de donkere kamer

Maar vind het daarom spannender om nieuwe technieken in de donkere kamer uit te proberen. In de jaren tachtig maakt Dora Maar zogenaamde fotogrammen. Daarvoor legt ze huishoudelijke voorwerpen of persoonlijke objecten op lichtgevoelig-papier waarna ze het belicht. Tot aan haar dood op 16 juli 1997 blijft ze creëren in de donkere kamer.

Dora Maar is nog t/m 15 maart 2020 te ervaren in Tate Modern in Londen

TIP: Snel en comfortabel met de trein naar Londen

Reis dit voorjaar voordelig naar Londen met de Eurostar vanuit Amsterdam of Rotterdam. Vanaf € 40 heb je al een enkele reis, waarbij je bagage nauwelijks beperkingen kent. Meer weten? Lees dan hier verder. 

© tekst Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan Tate Modern en alle bruikleengevers. De zaalfoto’s zijn gemaakt door fotograaf Andrew Dunkley in opdracht van Tate Modern.

Expositie Dora Maar in het Getty Center

Van 21 april t/m 26 juni 2020 organiseert het Getty Center in Los Angeles een eigen Dora Maar expositie. Lees hier de details.