‘Gelichaamd’ is de titel van de eerste museale solotentoonstelling van beeldend kunstenaar Nieke Koek. Deze expositie is onderdeel van de ‘Fundatie Future Factory’, het museumprogramma waarin de ontmoeting tussen autonome en toegepast kunst centraal staat. Koek heeft een fascinatie voor het menselijke lichaam. Die deelt ze met ons tot en met 8 januari 2023 in Museum de Fundatie in Zwolle.

De hartslag van de tijd

Het museumteam is samen met nieuwe makers op zoek naar de hartslag van de tijd. Ze onderzoeken wat er op dit moment speelt in onze maatschappij. Kunstenaar Nieke Koek (Roelofarendsveen, 1982) werkt aan een eigen, nieuwe visie op gezondheidszorg, het lichaam en daarmee het leven. Op haar dertiende speelt Nieke een rol in het toneelstuk ‘Fenicische vrouwen’. Ze ziet de magische transformatie die de toneelspelers ondergaan als ze in hun rol ‘kruipen’. Nieke begint het lichaam te zien als een soort van vertaalmachine. Het is voor haar een instrument met onbegrensde mogelijkheden. Vanaf deze transformatie op het toneel is ze gefascineerd door het menselijk lichaam.

Van de Modevakschool naar de Kunstacademie

Koek wil na haar intense toneelervaringen geen actrice worden maar kostuums maken. Ze begint na de middelbare school aan het Mondriaan College (Den Haag) afdeling mode en kleermakerij om zelf kostuums te kunnen maken. Dan volgt een tussenjaar waarin de Universiteit van Leiden haar uitnodigt om een proef te doen gebaseerd op het principe van supergeleiding. Alle details over deze proef lees je in de catalogus ‘Gelichaamd’ p. 39 en verder. Hierna volgt Koek de vierjarige bachelorstudie aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten (Den Haag) interfaculteit Kunstwetenschappen. Om daarna een jaar op het Frank Mohr Instituut (Groningen) de specialisatie scenografie (theatervormgeving) te volgen. Tot slot rond ze haar veelzijdige studies af met een Master aan het Sandberg Instituut in Amsterdam.

“Als je het over het leven hebt, en dus het lichaam,
dan gaat het voor mij in de basis over kwetsbaarheid,
instabiliteit en gevoeligheid.”

 Nieke Koek in gesprek met Ralph Keuning (2022)

Wat is Koek’s visie op gezondheidszorg?

Onze nationale gezondheidszorg in het algemeen en de kosten van deze zorg in het bijzonder houden de gemoederen steeds meer bezig. Zowel privé als in de politiek. Tijdens het artistieke proces stelt Koek zich vragen over onze gezondheidszorg. Wat zou er gebeuren als de beleving een grotere rol zou gaan spelen?. Om een antwoord te vinden op deze vraag, werkt Koek samen met artsen, onderzoekers en geestelijke verzorgers van ziekenhuizen en universiteiten. Het is een traject samen met terminale patiënten. Tijdens deze contacten ontwikkelt zich een nieuwe visie op gezondheid en ons zorgsysteem. “Wat voor effect zou het hebben als je mensen zou kunnen motiveren te herstellen door meer ruimte te geven aan spel en creativiteit?”, vraagt Nieke zich af. Ze mijmert over de begrippen patiënt en cliënt.

Ben je patiënt of cliënt in de zorg?

“Neem het woord patiënt, dat woord is aan het verdwijnen. En dat vind ik heel erg. Patiënt betekent ‘de volhardende of de geduldige’. En als je te maken hebt met een zorgvraag, dan vind ik dat zo mooi, zo passend: je moet dan wel volhardend en geduldig zijn. Tegenwoordig ben je cliënt, of een deelnemer. Maar het woord patiënt is niet voor niets zolang gebruikt, het heeft van oorsprong een heel eervolle betekenis, terwijl de betekenis nu is veranderd in hulpbehoevende, zielige, zwakke. Maar dat is niet zo! Want de mensen die ik spreek, in mijn projecten, mensen die in het zorgstelsel zitten, die zijn zo krachtig, die hebben zoveel wijze, nieuwe inzichten. Die laten dag na dag zien wat het is om geduldig en volhardend te zijn”, aldus Koek.

“Laten we zeggen dat het object waar we naartoe
werken een gematerialiseerde emotie is.”

 Nieke Koek in gesprek met Ralph Keuning (2022)

Co-creatie tussen kunstenaar en terminale patiënt

Koek werkt samen van met twee universitaire ziekenhuizen (Amsterdam UMC, Radboud Universiteit Nijmegen) en de Hogeschool voor de Kunsten (Utrecht) aan het project ‘Op zoek naar verhalen’ In dit traject maakt een aantal kunstenaars samen met terminale patiënten een kunstwerk. Het is een een-op-een proces waarbij Koek tot nu toe met drie patiënten heeft samengewerkt. Het project ‘Op zoek naar verhalen’ is een zoektocht naar wat voor werk er ontstaat als je de boodschap ongeneeslijk ziek krijgt. Wat gebeurt er met de patiënt en wat gebeurt er met de kunstenaar? Hoe verloopt het proces als twee mensen in co-creatie gaan werken?

Met terminale patiënt op zoek naar zingeving

Het doel van “Op zoek naar verhalen’ is om een interventie, een vorm te ontwikkelen die bijdraagt aan de zoektocht naar zingeving. Hoe formuleer je nieuwe doelen als je kennismaakt met je onvermijdelijke einde? De echte, diepe gevoelens, die je bijna je mond niet uit krijgt, kun je die vertalen naar een tastbare vorm? En waar bestaat die vorm dan uit? Is het een ballon, kun je deze lek prikken, of is deze massief? Welke kleur heeft deze? Waar is deze vorm van gemaakt? Met deze vragen zoeken Koek en haar collega kunstenaars naar de informatie die deze patiënten in hun lichaam hebben opgeslagen. Nieke heeft tot nu toe met drie patiënten gewerkt: “De resultaten zijn telkens heel anders; het eerste was een grote zware deken, het tweede een sculptuur van staal. Nu ben ik samen met iemand bezig met een borduurwerk”, aldus Koek.

“Er is niets vergelijkbaar met wat het lichaam allemaal kan”

Nieke Koek

Bewustwording van het eigen lijf

Mede door haar werk als acteur, analyseert en internationaliseert ze haar eigen lijf en dat van anderen. Ze wil de kijker ook bewust maken van het eigen lichaam. De artistieke werken van Koek kun je zien als poëtische vertalingen van het lichaam. Nieke Koek verheft dagelijkse, lichaamseigen zaken tot kunst. Ze doet dat op verschillende manieren en met gebruik van talrijke materialen. In Gelichaamd zie je onder andere video’s, borduurwerk, afdrukken van gips en pastadeeg, installaties en houtsculpturen. Daarnaast initieert Koek zogenaamde performances. Performance Art is een kunstvorm waarin de kunstenaar elementen van theater, muziek en beeldende kunst combineert. Het gaat Nieke Koek in haar werk niet per se om de vorm, voor haar staat de ervaring centraal.

“Instabiliteit is juist de grootste waarde van het leven.
Het is heel interessant om dat te omarmen en toe te staan, en uit te breiden.”

 Nieke Koek in gesprek met Ralph Keuning (2022).

Enkele voorbeelden van lichaamstaal

Nota Bene (2020) is geïnspireerd door gesprekken met patiënten en artsen op de revalidatie-afdeling van het Amsterdam AMC. Naar aanleiding van deze gesprekken heeft Nieke een automaton van een been gemaakt. Het begrip automaton komt uit de Griekse Oudheid. Het is een niet-elektrische machine, die een menselijke of dierlijke handeling of beweging nabootst. Je kunt Nota Bene zien als een studieobject naar de anatomie van de lichamelijke beleving. Ik had het graag zien bewegen, maar dat zit er helaas niet in.

Dansen in de autowasstraat

Axis (2016) is een heel ander werk. Hierbij verandert een draaiende verticale as van een abstracte vorm in een poëtische visualisatie van een lichaam in actie. In beweging doet de installatie doet de een denken aan een danser die zich opwarmt voor het toneel. Van aarzelend, gespannen, naar wild en uitbundig. Mijn eerste reactie is dat ik hier een danser zie in een autowasstraat.

Yellow: vijf gele gezichten

In Yellow onderzoekt Nieke Koek de uitspraak van een woord. Door de beweging uit te rekken en in stukken te hakken, kun je de beweging van het gezicht goed bestuderen. Vijf gezichten vormen vijf momentopnames die stil staan in de tijd, met ieder een eigen karakter. Als ik voor deze gezichten sta, probeer ik me te bedenken welk woord ze uit spreken?

Videotekening van Koek’s lichaam

Het werk Body Trace (2015) is een videotekening van een lichaam. Op een groot doek zie je twee figuren die bijna lijken op te stijgen. Beiden figuren missen één arm. Dat komt omdat we naar Nieke Koeks eigen lichaam kijken. Voor dit werk is de kunstenaar  op een groot doek gaan liggen en heeft ze, met gesloten ogen, haar lichaam meerdere keren omgetrokken. Door de herhalende beweging van zitten en liggen, bewoog ze tijdens het tekenen telkens een stukje omhoog. “Body Trace is gebaseerd op het overprikkelen van de ‘buitenschil’ van het lichaam; als je lang genoeg dezelfde beweging rondom je lichaam maakt, vestigen je hersenen alle aandacht op de plekken waar de tast plaatsvindt, en vergeten ze het midden, het eigenlijke lichaam.” (Gelichaamd, 2022 p. 24).

Een nies als Performance Art

In een performance van 12 minuten beeldt Nieke Koek in slow motion één nies uit. Ze speelt de krachtige stuiptrekking vertraagd na, hierdoor ontstaat een dramatisch schouwspel van iets dat normaal te snel gaat om naar te kijken. In de performance draagt Koek een jurk gemaakt van papieren tissues. Het werk noemde ze “waterschade’ (2010). Waterschade, 2010, tissue jurk, video, audio.

Op bezoek bij psychiatrisch patiënten

Tijdens haar masteropleiding ‘Cure’ (2014) woont Nieke Koek met enkele medestudenten korte tijd als artist-in-residence bij het psychiatrische zorgcomplex de Willem Artnsz Hoeve in Den Dolder. Tijdens dit verblijf ontstaan er een wirwar aan gedachten bij Nieke. Ze deelt via een ratelende naaimachine de ervaring van haar hardwerkende hoofd. Ik zie vele meters warrig lint, waarop complexe gedachten geborduurd staan.

Als ik lees dat Koek in een zorgcomplex Den Dolder heeft gewerkt, schieten mijn gedachten terug naar de expositie ‘Tekenen uit mededogen’ van Jan van Herwijnen in Museum MORE.
Van Herwijnen laat ons de patiënt van de buiten kant zien, Koek deelt een innerlijk proces.

Hoe voelt het om een voet te zijn?

Heb jij je wel eens af gevraagd hoe het voelt om een voet te zijn? Ik niet, maar Nieke Koek wel. Om een antwoord te krijgen op deze vraag heeft ze een schoen ontworpen met daarop vier camera’s: één naar voren, één naar boven en twee van opzij. Met deze schoen is Koek gaan lopen en fietsen. De beelden die dit experiment opleverde, maakt je als kijker bewust van de beleving van je voet. In de video-installatie Stap (2009) zie je eigenaardige registraties van beelden die je soms ook ziet als je de videocamera van je smartphone onbewust hebt laten aanstaan.

Gelichaamd van Nieke Koek is tot en met 8 januari 2023 te beleven in Museum de Fundatie in Zwolle. Kijk hier voor alle details. 

Nieke Koek in gesprek met Ralph Keuning

Naast de boeiende tentoonstelling is er ook een boek. Naast afbeeldingen en uitleg van haar werken, vind je hierin een gesprek met Nieke Koek met curator Ralph Keuning. Gelichaamd is een uitgave van Waanders Uitgevers en Museum de Fundatie (Ralph Keuning en Sanne van der Kraats). Het boek is voor € 19,95 te koop in de museumwinkel, of bij de favoriete (lokale) boekhandel.

© video, tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van Museum De Fundatie, Nieke Koek en alle bruikleengevers.

Nu ook te zien: Neo Rauch

De Duitse schilder Neo Rauch (1960) heeft met ‘die Mitte‘ zijn tweede solotentoonstelling in Museum de Fundatie in Zwolle. Die Mitte is t/m 8 januari 2023 te zien.