wilden in kwadraat in Zwolle & Groningen

Herontdek de WILDEN & Nieuwe Wilden

In Zwolle en Groningen worden vanaf 28 april de duo tentoonstellingen ‘WILDEN en Nieuwe Wilden’ georganiseerd. De teams van Museum de Fundatie en het Groninger Museum trokken ter voorbereiding twee jaar intensief samen op. Vóór we de WILDEN en de Nieuwe Wilden gaan ontmoeten, neem ik je mee, terug in de tijd. Wanneer ontstonden deze stromingen, welke kunstenaars waren de motoren achter de nieuwe bewegingen en wat dreef hen? Zonder context is een beweging als los zand en dan is het bezoeken van de exposities echt minder leuk. Heb daarom nog even geduld voor ik je aan de WILDEN voorstel. We gaan eerst terug in de tijd, terug naar het begin van de 20ste eeuw. Ga je mee?

bekijk hier de sneak preview

Waar komen de WILDEN vandaan?

Eeuwwisselingen veroorzaken vaak turbulentie in de samenleving. Een nieuwe eeuw roept de behoefte op aan verandering en vernieuwing. Zo ook in de kunstwereld. De 20ste eeuw begint in artistieke kringen in Parijs, Berlijn, Dresden en München vol verwachting. Als reactie op het Impressionisme ontstond in Frankrijk de beweging van het ‘Fauvisme’ (Frans voor wilden). In Berlijn verenigden de avant-garde kunstenaars zich in de Neue Secession. In Dresden ziet Brücke in 1905 het daglicht en in München komt daar in 1911 Der Blaue Reiter bij. Het team van Museum de Fundatie heeft zich voor de tentoonstelling gericht op de twee laatst genoemde groepen. Om die reden beperk ik me nu verder tot deze twee stromingen.

Wat gebeurde er in de wereld?

De drang tot verandering bij veel kunstenaars, stond niet op zichzelf. Aan het einde van de 19e eeuw en aan het begin van de 20ste eeuw werd er op allerlei (wetenschappelijke) terreinen aan het bestaande wereldbeeld geduwd en getrokken:

• Einstein presenteerde zijn relativiteitstheorie;
• Darwin weerlegde met zijn evolutietheorie, de scheiding tussen mens en dier;
• Freud beweerde stellig dat de mens geen meester is over zijn eigen handelen. Maar dat zijn actie en daden worden gevoed door verlangens en driften, die gebaseerd zijn op ons onderbewustzijn;
• Nietzsche voegde daar aan toe: God is dood!

Al deze nieuwe ideeën resulteerden in een zoektocht naar nieuwe mens- en wereldbeelden.

Wat gebeurde er in de schilderkunst?

Tussen 1880 en 1900 was het post-impressionisme dé stroming met mannen als Paul Gauguin (1848-1903, Vincent van Gogh (1853-1890), Odilon Redon (1840-1916) en Maurice de Vlaminck (1876-1958). Ze braken met de traditie, de regels van de academie en streefden, ieder voor zich, een eigen visie na. Zij stelden zich antiburgerlijk op en namen afstand van de meest burgerlijke regels van smaak. Gauguin zocht o.a. inspiratie bij primitieve volkeren, Van Gogh volgde zijn innerlijke wereld en gaf met nieuwe kleurcombinaties uitdrukking aan zijn gevoelsleven. De Vlaminck vond gelijkgestemden bij de opkomende groep Fauvisten (Frans voor wilden) (1905). Henri Matisse (1869-1954) en de Nederlander Kees van Dongen (1877-1968) sloten zich hierbij aan.

Wat gebeurde er toen in Duitsland?

Gelijktijdig zie je ook in Duitsland binnen verschillende avant-gardistische kunstenaarsgroeperingen een soortgelijke beweging ontstaan. Deze stroming werd ‘expressionisme’ genoemd. Dit is een verzamelbegrip voor allerlei verschillende kunstenaarsgroepen in Europa, die gelijktijdig met overeenkomstige ontwikkelingen bezig waren. Ze deelden allemaal een bepaalde visie op de (nieuwe) wereld. De meest bekende groepen van expressionistische kunstenaars in Duitsland zijn in Berlijn de Neu Secession, in Dresden Brücke (1905) en in München werd in 1911 Der Blaue Reiter opgericht.
Het team van Museum de Fundatie richt zich voor de tentoonstelling ‘de WILDEN’ op Brücke en Der Blaue Reiter. Om die reden focus ik me nu verder deze twee stromingen.

foto boven: Zelfportret Käthe Kollwitz 1910 Berlijn coll. KKollwitz Museum Keulen

Brücke

De vier oprichters van Brücke in Dresden waren Fritz Bleyl, Erich Heckel, Ernst-Ludwig Kirchner en Karl Schmidt-Rottluff. Zij wilden een brug slaan naar een toekomst waarin de mens weer mens kon zijn. Een mens vrij van conventies.
Voor hen was duidelijk dat de nieuwe mens en de nieuwe wereld behoefte hadden aan een nieuwe kunstvorm. Zij lieten zich niet meer voeden door de schone schijn. Zij ervoeren de exclusieve focus op de optische werkelijkheid (zoals in het impressionisme) als het toppunt van oppervlakkigheid. Zij gingen graven naar de diepere kern van de waarheid en wilden direct en onvervalst laten zien wat hen tot scheppen inspireerde en aanzet.
Ze zochten naar een onbedorven manier van leven en werken, dit alles in verbondenheid met elkaar en met de natuur. In hun ogen waren de primitieve volkeren de ware erfgenamen van het verloren paradijs. Zij streefden niet langer naar materie en burgerlijkheid maar naar originaliteit en echt contact. Ze zochten naar een oerbron, een gemeenschappelijke oorsprong waartoe elk mens van nature toegang zou hebben. Op een houtsnede beschrijft Kirchner in 1906 welk programma Brücke nastreeft. Het Dresdner gezelschap zag Vincent van Gogh, Paul Gauguin en Edvard Munch als hun grote voorbeelden.

Naast die vier oprichters zijn ook Emil Nolde en Max Pechstein bekende leden van deze kunststroming. Brücke heeft vanaf het begin aansluiting gezocht in het buitenland. Zo ontmoeten zij de Fauvisten in Frankrijk en sluit Kees van Dongen zich tijdelijk bij hen aan.

Emil Nolde had de beweging liever de Van Goghiana willen noemen, vanwege de inspirerende invloed van Van Gogh. Dat is niet gebeurt omdat de naam Brücke al bestond.

afb: De molen 'la Flute Fin' 1886 Vincent van Gogh coll. Museum de Fundatie

Drang naar vrijheid

De drang naar vrijheid bracht de leden van Brücke èn Der Blaue Reiter er toe om alle academische conventies en de artistieke regels aan hun laars te lappen. Zij wilden vrij zijn in hun expressie. Ze hielden zich bezig met het innerlijk en met de oorspronkelijke, geestelijke eenheid van mensen, dieren en planten. Niet een weergave van de optische realiteit maar de subjectieve ervaring van de mens in zijn natuurlijke omgeving. In hun drang deze nieuwe visie uit te dragen zochten ze naar alternatieve methoden. Die vinden ze o.a. in het gebruik van ongekend felle kleuren en kernachtige, vaak hoekige vormen. Het gebruik van hoekige vormen gaat terug naar de Middeleeuwen, die zij zagen als de gouden jaren van de kunst. Ook de houtsnede techniek kreeg bij hen hernieuwde aandacht.

Der Blaue Reiter

De twee trekkers van Der Blaue Reiter, een wisselende kunstenaarsgroep uit München, zijn Wassily Kandinsky en Franz Marc. De naam verklaren zij uit een symbiose van hun beider passies. Franz Marc was een paardenliefhebber en Kandinsky schilderde graag in blauw. Door beide liefdes te combineren, werd: ’Der Blaue Reiter’ geboren.
Marc maakt in 1913 één van zijn meesterwerken ‘De schepping van de paarden’. Dit werk behoort tot de collectie van Museum de Fundatie (en te zien in die laatste zaal). Dit jaar is het precies 100 jaar geleden dat Franz Marc in Verdun om het leven kwam. Schilders die zich tot de filosofie van Der Blaue Reiter aangetrokken voelden waren o.a. Alexej von Jawlensky, August Macke en Heinrich Campendonk. In 1912 verschijnt een tijdschrift met dezelfde naam. Deze publicatie was ook het startsein voor een uitgebreide tentoonstellingstournee waardoor de naamsbekendheid van Der Blaue Reiter snel toe nam. Ook in het buitenland (Budapest en Scandinavië) werd geëxposeerd. Met de publicatie en de tournee willen zij het gedachtegoed en de resultaten van het expressionisme verder (ook internationaal) uitdragen. Uiteindelijk zal dit magazine maar één keer verschijnen.

Verschil tussen Brücke en Der Blaue Reiter

Ondank de vele overeenkomsten tussen het mens- en wereldbeeld van beide kunstenaarsgroepen, is er een verschil in uitgangspunt. De leden van Brücke bleven bij alle stileringen vasthouden aan de herkenbaarheid van hun onderwerp.
Waar Brücke staat voor de zinnelijke kant van het expressionisme schuift Der Blaue Reiter op naar de geestelijke kant van deze stroming.
Bij de trekkers van Der Blaue Reiter zoals de twee Russen Jawlensky en Kandinsky werd hun creatieproces gevoed door het ultieme streven naar vergeestelijking. Bij hen loste de materiële wereld als het ware volledig op in een voorstellingsloos beeld. Hiermee stonden zij aan de basis van de abstracte kunst.

Einde van de eerste beweging

Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog brengt de ideeën van zowel Brücke als Der Blaue Reiter tot een vroeg einde. Franz Marc had zich vrijwillig (voor de goede zaak) opgegeven strijd. Hij sneuvelt in 1916 in de loopgraven.
Het basis gedachtegoed – de drang naar vrijheid – vlamt na de oorlog weer op. Nu niet meer als gezamenlijke beweging maar meer in het individuele werk van verschillende kunstenaars.
Als na de Eerste wereldoorlog Brücke en Der Blaue Reiter ophouden te bestaan, leeft het Duitse expressionisme wel verder voort. Veel kunstenaars, ook die van het eerste uur, trokken zich terug op het platteland en zetten hun werk en zoektocht op individuele basis voort.
Kirchner vond zijn aardeparadijs in de Zwitserse Alpen bij Davos (daar ontmoet hij o.a. de Nederlandse schilder Jan Wiegers oprichter van De Ploeg (Groningen)). Het expressionisme leende zich buitengewoon goed voor bijtende kritiek op de maatschappij. In de jaren 20 van de vorige eeuw verliezen veel expressionisten in Duitsland hun wilde haren. Hun werken hingen nu in privé collecties of waren opgekocht door bekende musea.

afb: De mobilisatie - Kees van Dongen 1914 - coll Museum de Fundatie

Met de opkomst van Hitler slaat deze waardering in de jaren 30 om in kleinering en leidt het uiteindelijk tot vervolging van de makers. Moderne kunstenaars kregen in Duitsland een beroepsverbod. Als reactie hierop koos de een voor emigreren en de ander voor anonimiteit. Veel werk van expressionisten krijgt het stempel ‘Entartete Kunst’. Hun werken als onderdeel van museale collecties zijn daardoor grotendeels voorgoed verloren gegaan. Omdat relatief veel expressionistische kunstwerken in privé collecties waren opgenomen, kunnen wij nu nog steeds leren en genieten van deze moderne kunststroming.

Tot slot nog twee naamanekdotes:

Karl Schmidt-Rottluff is als Karl Schmidt in Rottluff geboren. Omdat hij zich zo met zijn geboortegrond verbonden voelde, heeft hij de naam van zijn geboortestad aan zijn familienaam toegevoegd.

De schilder die wij als Emil Nolde kennen heet van oorsprong Emil Hansen en hij is in Nolde geboren. Net als zijn Karl Schmidt voelde hij zich intens betrokken bij zijn geboortedorp. Hij ging nog een stap verder en gaf er zijn familienaam voor op.

Museum de Fundatie  toont tot 18 september 2016 de WILDEN (Brücke & Der Blaue Reiter)
Het Groninger Museum  heeft haar zalen van 30 april tot 23 oktober 2016 opengesteld voor de neo-expressionisten, de nieuwe Wilden.

© tekst, foto's en video Wilma Lankhorst
© gebruik foto's met dank aan Museum de Fundatie en het Groninger Museum