Naakt over de schutting met Johannes Grützke

Het grote doek ‘Naakt over de schutting’ (mijn titel WL) is het campagnebeeld voor de eerste overzichtstentoonstelling van de Duitse kunstenaar Johannes Grützke. Een echte aandachttrekker. Maar wie is die Grützke? Hij werd in 1937 in Berlijn geboren en heeft zijn hele artistieke leven altijd zijn eigen weg gekozen. Voor hem geen Nieuwe Wilden of -ïsmen, geen abstracte of conceptuele kunst. Grützke koos zijn eigen weg, zijn eigen taal: het eeuwige van het realisme. Hij liep niet weg met de gangbare, modieuze tijdsbeelden, maar koos voor het kleine, voor het weergeven van particuliere gevoelens en gewaarwordingen. Hij hield zijn leerlingen aan de kunstacademie voor “Wir sind der Zeitgeist und nicht die Arschlecker des Zeitgeists”. De wilden raakten uitgeraasd, maar Grützke schildert gestaag door. Over kunst ziet hij: “Kunst is niet modern, kunst is altijd”. Museum MORE in Gorssel eert deze gedisciplineerde analyticus, schepper van lenige en virtuoze composities, schrijver, dichter en theaterman nu met zijn eerste solo-expositie buiten Duitsland ‘Der Pinsel hat gesprochen’. Wil jij zijn verhaal horen?

sneak preview: Laat de beelden spreken…

 

Schilderen is denken!

Johannes Grützke is een veelzijdig kunstenaar, hij schildert, tekent, is graficus, beeldhouwer, schrijver, dichter, decorontwerper en ‘performer’. Allerlei opties lagen op tafel voor zijn eerste solo expositie in ons land. De samenstellers van deze tentoonstelling hebben uiteindelijk gekozen voor één soort werk uit zijn omvangrijke oeuvre. Je ziet hier een selectie uit zijn olieverfschilderijen vanaf 1967 tot 2016. Als dertigjarige artiest maakte hij in de eerste jaren grote doeken met daarop veel aandacht voor detail. Zo’n twintig jaar later wordt het formaat van de werken kleiner en zijn verftoets losser. Zijn zelfportretten lijken dan emotioneler, pijnlijker en lichamelijker. Hij heeft zich in de loop van zijn artistieke carrière steeds meer op het schilderen gericht en zegt daar zelf over: “ Nicht vor dem Malen denken, Malen ist Denken!’. (niet voor het schilderen denken, schilderen is denken). Bij schilderen gaan ambachtelijke vaardigheden hand in hand met de beschouwing van de maker. De titel van deze tentoonstelling ‘Der Pinsel hat gesprochen’ geeft dat mooi weer.

Van 1967 tot en met 2016

Wat direct opvalt bij de entree van de expositie is de enorme hoeveelheid licht in de zalen. In de achter ons liggende tentoonstellingen in Museum MORE waren werken op papier vaak een onderdeel van de selectie. Dit type werk is zeer lichtgevoelig waardoor een deel van de daglicht aanvoer wordt bedekt. Het werk van Grützke kan het licht goed verdragen en dat is een feest op zich. De werken zijn verdeeld over de drie bovenste zalen en hangen in bijna chronologische volgorde. Het oudste werk dat hier hangt, heeft Grützke in 1967 geschilderd ‘de kartonnen doos’. Drie mannen staan om een doos heen die op een tafel staat. Er zit geen bodem in de doos, de dekselflappen zijn deels geopend zodat je er doorheen kunt kijken. De lichtinval in dit werk is bijzonder, het lijkt uit de hand van de rechter man te komen.

Dichtbij aan dezelfde wand hangt nog een tweede werk uit 1967. Het verschil tussen beide doeken is erg groot. Zeker als je je bedenkt dat ze beide in hetzelfde jaar zijn gemaakt. Op het doek ‘geluk met zijn drieën’ staan drie mannen die in indruk wekken het samen leuk te hebben. Ik zeg dit met enige aarzeling omdat Grützke naar eigen zeggen, zijn werken geen titels geeft maar een naam. En als iemand hem vraagt: ‘Bedoelt u dit of dat’? is zijn antwoord ‘Dat kan zijn’. Ik zie relatief veel schilderijen met groepjes mannen. En als je goed kijkt, zie je dat deze mannen veel op elkaar lijken. Grützke schildert vaak zijn eigen gezicht en/of lichaam. Dat geeft me enerzijds een gevoel van herkenning en anderzijds ervaar ik het als humoristisch omdat hij zich in totaal verschillende omstandigheden weergeeft. Iets anders dat opvalt, is dat Grützke relatief veel lachende mensen schildert. Zeker waar het om portretten gaat in de kunst, kijk je bijna altijd in een ernstig gezicht. Hier niet, hier wordt gelachen en dat bevalt me wel.

Barok & theatraal

Johannes Grützke voelde zich thuis in een barokke omgeving. Hij liet zich inspireren door klassieke Barokke meesters, het theatrale van deze periode sprak hem erg aan. Bij de opening van de tentoonstelling ‘verwelkomt hij ons zelf’ via beelden uit een zwart-wit film. Hij spreekt ons toe alsof we in een schouwburg zitten. Dit gevoel voor drama en theater komt in zijn werk vaak terug. In de tweede zaal hangen vooral werken uit de jaren tachtig van de vorige eeuw. We gaan op een bank zitten vóór het grote doek In de Mest – Maria en Eva (1982). Twee vrouwen in stro dat nu mest is. De linker vrouw is groter dan de rechter, je ziet haar geknield op handen en knieën. Ze kijkt naar het gezicht van de tweede vrouw, die wij op de rug zien. Deze vrouw zit geknield in een bidhouding. Beide vrouwen zijn naakt, links van hen staat een poppenwagen. Is dit een verwijzing naar het kindje in de stal? Links en rechts op het doek ontdek ik een baviaan. Later zie ik dat apen vaker voorkomen op de doeken van Grützke. Staan de apen hier symbolen voor onze voorouders? Staan beide vrouwen voor moederaarde? De brandende vraag wordt gesteld: ‘Wie is Maria, wie is Eva?’ Grützke-kenner Beauchamp zegt: ‘Dat zullen het nooit weten want Grützke geeft geen sluitend antwoord’. Ooit heeft een journalist dit werk beschreven waarna Grützke reageerde met: “Hij zegt dat het zo is”.

Europa toen, Europa nu

In deze zaal hangt ook het grote doek ‘Europa verschijnt’ (1981). De indruk wordt gewekt dat tien mannen woorden hebben met elkaar. Een omgevallen fles, lekt rode wijn (als bloed?) op een tafelkleed. Op de achtergrond verschijnt Europa, een vrouw gekleed in een wit nachthemd, met in de ene hand een emmer en de ander een bezem. Komt zij schoon schip maken?

Hoeveel verschil zit er tussen het Europa dat we hier zien, geschilderd in 1981 en het Europa dat we dagelijks op televisie zien anno 2017? Is dit: Europa verschijnt, Europa verdwijnt? Welk Europa willen wij?

Naarmate de leeftijd van de kunstenaar stijgt, worden zijn doeken kleiner, het kleurgebruik donkerder en de toets losser. Als je naar zijn zelfportretten kijkt, lijken de emoties en de pijn sterker. Dit jaar wordt Grützke 80 jaar, hij schildert bijna niet meer, maar tekent nog wel. Hij heeft angst voor het ouder worden. Sinds het nieuwe Millennium schildert hij zichzelf ouder dan hij werkelijk is. Welke spiegel houdt hij zichzelf voor? Zijn laatste werken zijn bijna allemaal in zijn atelier in Berlijn gemaakt. Hij verzamelde ooit opgezette dieren, is dol op apen en heeft een ruime voorraad attributen en modellen die hij gebruikt in zijn werken. Op allerlei schilderijen in deze zaal ontdek je dezelfde attributen in een steeds andere opstellingen.

Grützke wil zich uitspreken

Ik zie een aap met een bril op en een penseel in zijn poot die in de spiegel kijkt. Ik zie zelfportretten die me aan David Hockey doen denken. “Logisch”, zegt Beaucamp “ze zijn ook generatiegenoten”. Het meest humoristische werk in deze ruimte is ‘mensen en worsten’ (2008). Vier mannen schransen worst naar binnen, op de voorgrond drie zelfportretten van Grützke die de schranspartij nader bekijkt. Eerst met enige afstand, in het midden lachend en schouder ophalend en rechts staart bij in die mond van de oude man. Legt de schilder hier een relatie met de worst-cultuur in Duitsland? In de derde zaal hangt ook zijn meest recente werk, een zelfportret gemaakt in 2016. Hier kijkt de schilder schuin over mijn schouder naar ons, zijn publiek. Grützke heeft er in zijn portretten altijd naar gestreefd om in de ogen het karakter van de persoon te ontdekken en dit weer te geven. Wat ging er door hem heen hij tijdens dit schilderproces? Is het pijn? Is het afkeuring?

Grützke heeft de behoefte zich uit te spreken over wat hij om zich heen ziet en hoort. Daarnaast daagt hij ons, zijn kijkers uit. uitspraak Rob Smolders.

Grützke laat ons op zijn doeken zien, wat er in de wereld gebeurde. In de jaren zeventig heeft hij aandacht voor de strijd voor gelijke rechten voor de vrouw, hij onderkent de roep voor gelijke rechten voor alle geaardheden. Het grote doek Weergave van de vrijheid (1972) laat dit duidelijk zien. De vrijgevochten vrouw tussen twee mannen, in haar opengevallen tasje ontdek je de strip van de pil, symbool voor de zelfbeslissende vrouw. Als ik dit doek zie moet ik denken aan de poster van de film ‘naakt over de schutting’. Deze spraakmakende film onder regie van Frans Weisz verscheen in dezelfde periode (1973) in ons land.

Mijn ervaringen:

• Het was weer een leuke ontdekkingsreis in Gorssel.
• Zonder kennis van zaken, komen de grote doeken met naakten bijna bedreigend op me over. Na het korte college van de Duitse kunstcriticus en Grützke-specialist Dr. Eduard Beauchamp begint de artiest voor me te leven. Kennis en context geven me de broodnodige voeding voor waardering.
• Grützke is een ‘einzelgänger’ zoals onze oosterburen zo mooi zeggen. Een artistieke eenling die pas in 2012 (op 75-jarige leeftijd) zijn eerste oeuvre-tentoonstelling kreeg in Neurenberg. De stad waarin hij les gaf aan de kunstacademie en zijn leerlingen voorhield: ‘Wir sind der Zeitgeist und nicht die Arschlecker des Zeitgeistst’. Vijf laar laat Museum MORE Grützke ’s penseel spreken in ons land.
• Des te langer ik naar de werken kijk, des te meer ontdek ik de humor die Grützke in zijn doeken verwerkt.

Johannes Grützke, Der Pinsel hat gesprochen,  kun je nog te ontdekken tot en met 11 juni 2017 in Museum MORE in Gorssel in de Achterhoek.

Voor de opening van de eerste Grützke expositie in ons land is op zaterdag 25 februari een speciale bijlage verschenen in het NRC. Hier kun je deze special zelf downloaden.

Als je meer wilt weten over Grützke kan ik je de catalogus van harte aanbevelen. Na een inleiding van Ype Koopmans, directeur van Museum MORE, geven de Nederlandse kunstcriticus Rob Smolders en de eerder genoemde Duitse hoogleraar Dr. Eduard Beauchamp hun persoonlijke kijk op het werk van deze realist van het vrije Westen.

 

Dit keer geen Double Dutch maar Dubbel Duits

Bijna gelijktijdig met Johannes Grützke in Museum MORE laat Museum de Fundatie in Zwolle zijn tijdgenoot Werner Tübke zien.

Grützke de realist van het vrije Westen
Tübke, de realist van de Oost-duitse Cultuur

© foto, video en tekst Wilma Lankhorst
 Gebruik van de afbeeldingen met dank aan Museum MORE, Johannes Grützke en de eigenaren van de particuliere collecties die werken hebben uitgeleend voor deze tentoonstelling.