Deze zomer viert Arnhem de twaalde editie van Sonsbeek. In 1949 had Arnhem de primeur. Anno 2021 is Sonsbeek de grootste internationale tentoonstelling voor kunst in de openbare ruimte. Het grootste deel van deze expositie is gratis te bezoeken. Verschillende kunstwerken blijven tot 2024 te zien. Vandaar de titel Sonsbeek 20→24. In deze laatste Sonsbeek-bijdrage neem ik je mee op de zoektocht naar zwarte Anna en de bron van alle leven: de boom van Jennifer Tee.

Videoverslag van mijn bezoek aan Sonsbeek 20→24 © video Wilma Lankhorst. Still op onderstaand beeld is Anna in Arnhem van visual artist & tentoonstellingsmaker Richard Kofi.

Sonsbeek 20→24 op veertien locaties

Het artistieke aanbod van de twaalde editie is maar liefst op veertien verschillende locaties te zien. De kunstwerken staan verspreid tussen de Eusebiuskerk in Arnhem en in het Kröller Müller Museum op de Hoge Veluwe. De artistieke leiding ligt in de handen van Bonaventure Soh Bejeng Ndikung (1977 Yaoundé, Kameroen). Samen met een internationaal team van curatoren ging hij op zoek naar werk dat past bij het centrale thema: complexe arbeidsverhoudingen en ongelijkheden die dit met zich meebrengt. Deze zaken willen zij onthullen, de kunstwerken tonen aan wie (on)zichtbaar is, wie (on)misbaar is, wie applaus verdient en wie lafhartig blijft zwijgen. Ik liep met Bonaventure door Park Sonsbeek en hij verwoorde dit treven als ‘wij komen jullie je eigen verhaal brengen, delen van onze geschiedenis die niet of nauwelijks verteld werden, komen hier aan bod.’

Het verhaal van Zwarte Anna

 Een van die niet vertelde verhalen is het verhaal van zwarte Anna. Je komt haar op verschillende locaties tegen. Op de eerste verdieping van de witte Stadsvilla in Park Sonsbeek is tijdelijk een deel van ‘The Black Archives’ ondergebracht en te zien. Hier wordt o.a. het verhaal vertelt van de Arnhemse regentenfamilie Brantsen. Zij lieten deze buitenplaats rond 1762-1764 bouwen en nazaten woonden hier tot 1926. Twee van de gebroeders Brantsen waren getrouwd met twee zussen van de regentenfamilie de Vree. Deze familie had koffie- en suikerplantages in Suriname. Hier is een groot deel van het familiekapitaal verdiend.

Ik lees hier dat “een deel van de winst van de gedwongen arbeid van deze plantagewerkkampen hier in Arnhem is geïnvesteerd voor de bouw van Zypendaal.” Als Gerard de Vree in 1726 sterft, staat er in zijn testament dat zijn twee (overgebleven) dochters Hesther Henriëtte (1712) en Johanna Elisabeth (1713) na zijn dood naar Nederland moeten verhuizen. In een reisdocument staat dat de twee jonge vrouwen worden vergezeld door ‘twee dienstmeiden’. Eén van hen wordt omschreven als ‘swartin Anna’ een tot slaaf gemaakte vrouw die in 1727 in Arnhem aankomt.

Huis Zypendaal

 Als we voor Huis Zypendaal staan, vertelt Bonaventura nog enkele details over de oud bewoners en Anna. Volgens de toenmalige wetgeving was Anna door haar komst naar Nederland een ’vrij mens’ geworden. Op Nederlandse bodem was slavernij niet toegestaan. Maar in feite was Anna met ‘handen en voeten gebonden’ aan de familie van haar voormalige eigenaren.

Burgemeester De Vree, oom van beide meisjes voerde een gedetailleerde boekhouding. Hierin wordt Anna twee keer genoemd. Een keer met de waarden van 400 gulden, waarschijnlijk voor onderwijs op school voor weeskinderen. Later nog een keer in relatie met het bedrag van 650 gulden. Dit laatste bedrag had de familie betaald voor medische verzorging van Anna. In dezelfde boekhouding wordt nergens melding gemaakt van een financiële vergoeding die Anna kreeg voor haar werk voor de familie. Anna’s waarde werd uitsluitend als een kostenpost gezien.

Een weiland vol vlaggen

Achter het grote landhuis ligt een weiland. Hierin staan 20 rode vlaggen met teksten van de in Iran geboren kunstenaar Farkhondeh Shahroudi (1962, Teheran). Poëzie is de belangrijkste inspiratiebron voor de artistieke expressie van Shahroudi. Ze gebruikt poëzie in haar rollenspellen en correspondentie met een denkbeeldige (en soms echte)persoon. Voor Sonsbeek ging ze in gesprek met Anna.

Showroom Arnhem: Anna en Paula

De laatste ontmoeting met Anna heb ik in de locatie ‘Showroom Arnhem’. Een tijdelijke expositieruimte in het centrum van Arnhem. Deze locatie is onderdeel van de roze route. Twee kunstenaars Kudzanai-Violet Hwami (1993, Gutu) en Belinda Zhawi (Zimbabwaans literair & geluidskunstenaar) hebben samen een werk gemaakt bestaande uit geluid, schilderijen en film. ‘Zwarte Anna’ is het centrale punt in deze installatie. Op basis van de informatie uit The Black Archives, heeft Hwani een collage schilderij van Anna gemaakt. Het is alsof je hier voor het eerst echt kennis maakt met deze vrouw. Anna is hier meer dan een bediende, je ziet de innerlijke wereld(en) die ze voor zichzelf gecreëerd zou kunnen hebben. Je ziet haar ook tijdens momenten van rust, reflectie en alleen zijn (geen eenzaamheid). 

Hwami creëerde voor ons een bestaan voor Anna buiten haar werk om. Naast Anna stelt Hwami ons voor aan Paula, een hedendaagse Zwarte Anna. Ook zij is ontworteld van haar land van herkomst. Zij werkt als dienstmeisje bij een Europees gezin. Hwami nodigt ons uit om deze twee zwarte vrouwen en hun persoonlijkheden te zien voor wat ze zijn. Je ontdekt een veelzijdig leven buiten de voorgeschreven scenario’s die hen (nog steeds) worden opgelegd.

De wereld begint met bomen

Een tweede verhaal dat ik met je wil delen zijn de twee werken van Jennifer Tee  (Arnhem, 1973). Tee is de enige in Nederland geboren kunstenaar die een opdracht kreeg voor een werk voor Sonsbeek 20→24. Beide werken zijn te zien in Park Sonsbeek, dicht bij de waterval. Als je naar dit werk toeloopt zie je als eerste de grote kleurrijke banner tussen de bomen. Op deze collage van drie bij vier-en-een-halve meter heeft Tee een selectie van bladeren van bomen uit Park Sonsbeek gedrukt. Net als de installatie in het gras, verder op heet dit werk ‘Respire, the World Begins with Trees’. Vrij vertaald ‘Ademen, het wereld (het leven) begint met bomen’.

Symbiotisch netwerk

Jennifer onderzoekt voor en met haar werk (sculpturen, installaties en performances) het symbiotische netwerk dat planten en bomen gebruiken om te communiceren en te groeien. Ze gaat na hoe dit interactieve ‘koloniemodel’ misschien ook een samenhangend stelsel kan bieden voor een model of theorie ten aanzien van een beweging als migratie van mensen in bijvoorbeeld Arnhem. De boom staat symbool voor kennis en de ‘kosmische’ boom. De boomwortels zijn een verbinding met de voorouderlijke wortels.

Een boom van stenen

Op het grote grasveld voor de waterval ligt een bomen- en takkenstelsel opgebouwd uit bakstenen. Als ik het werk voor de eerste zie, wordt er nog hard gewerkt door stratenmakers en studenten van ArtEZ. Jennifer vertelt me dat de klei voor de stenen afkomstig is van verschillende locaties langs de grote rivieren in ons land. Het kleurverschil wordt verklaard door de verschillende vindplaatsen in ons land. Alle klei kwam bijeen bij een van de laatst overgebleven ambachtelijke steenbakkerijen langs de Waal. De stenen zijn hier in een ringoven gebakken. Op sommige stenen heeft Jennifer Tee een bladafdruk laten zetten van (lokale) bladeren gevonden in Park Sonsbeek.

Sonsbeek – Ambachtsmannen & studenten

Voor het aanleggen van deze geïntegreerde sculptuur heeft Tee de hulp ingeroepen van een ambachtelijke stratenmaker. Toen hij aan dit grote werk begon, was het meer werk dan hij in gedachten had. Hij keek verder in zijn netwerk en vond enkele collega’s die hem op korte termijn konden helpen. Ook met deze extra hulp, kwam het oplevermoment te snel dichtbij. Toen werd hulp gevraagd bij ArtEZ. Samen met de ambachtsmannen hebben de studenten de enorme klus geklaard. Vorige week ben ik terug gegaan om het geheel nog een te zien. De boom ligt in het gras alsof ze er altijd is geweest. Ook sluit Sonsbeek eind augustus een groot aantal locaties. De boom van Jennifer Tee is een van de kunstwerken die de brug slaat met 2024.

Het totale aanbod van Sonsbeek 20→24 is nog t/m 29 augustus 2021 te zien in Arnhem en omgeving. Kijk hier voor de details. Het werk van Jennifer Tee blijft in Park Sonsbeek tot 2024.

Tot en met 30 augustus kun je nog verschillende werken zien in het Kröller Müller Museum in Park de Hoge Veluwe. Kijk hier voor de details. 

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan Sonsbeek 20→24 en de genoemde kunstenaars.

Sonsbeek 2016 – een terugblik

Op een regenachtige dag, even terug in de tijd met Sonsbeek 2016. Lees het hier.