“Geen tijd. Ik krijg nog steeds liefdesbrieven van Lyle. Over twee weken is hij weer terug. … Zoveel uitnodigingen … enzovoort, we moeten ze wel aannemen, want wie weet zijn we morgen wel dood”. Dit zijn de herinneringen die Johanna de Wilde in haar oorlogsdagboek* noteert op 16 januari 1945. Nijmegen is dan al bevrijd, maar er is geen vrijheid. De keizerstad aan de Waal leeft en huivert in de granatentijd. In het westen doolt het hongerspook rond, hier suizen dagelijks granaten over de rivier en volgen inslagen in de stad.
Johanna en haar familie hebben in de oorlogsjaren en na de bevrijding als gevolg van Operation Market Garden veel internationale soldaten onderdak verleend. Talrijke ontmoetingen hebben plaats gevonden aan de Groenestraat in huize de Wilde. Ook elders in de stad vinden vele ontmoetingen plaats, vaak met een langdurige herinnering. Museum het Valkhof nodigt je uit voor haar speciale tentoonstelling ‘Ontmoetingen in oorlogstijd’. Nog tot 22 februari a.s. kun je hier zien en horen hoe het leven in frontstad Nijmegen zich in die laatste Oorlogswinter heeft voltrokken.
Onze oren spitsen zich, horen we een doedelzak? Hoe kan dat op dit vroege uur op dit stukje Franse kust? Waar is de speler? We zien boven het graanveld een kop van een bunker. Als we doorlopen zien we er daarna nog een. We hebben een week in Normandië doorgebracht om de stranden van D-Day, de vele musea en de erevelden te bezoeken. Een week terug in de tijd, om meer te leren over de helden van toen. Aan hen hebben we onze vrijheid te danken en dat is een groot goed.
Fakkel van de vrijheid, geef hem door! Beeldmerk Nationaal Comité 4 & 5 mei
In het afgelopen weekend hebben we onze stad eens op een andere manier verkend. We waren benieuwd op welke manier we in onze woonplaats de doden herdenken uit de Tweede Wereldoorlog. Nijmegen betreurt vele duizenden doden, zoals de ruim 700 burgerslachtoffers als gevolg van het februari bombardement, 80 verzetstrijders, meer dan 800 burgers tijdens de maanden van frontstad, honderden geallieerden die sneuvelden tijdens de bevrijding en de vele Joodse families die uit de stad werden weggevoerd. Al deze groepen worden op een eigen plek in de stad herdacht. We werden verrast door een veelvoud aan beelden, allemaal met een eigen verhaal.
We beginnen deze verkenningstocht op het Keizer Trajanusplein. Hier komen we jaarlijks bijeen voor de herdenking. Hier staat het beeld van de Vaandeldrager, gemaakt door Marius van Beek. De kinderen van School De Buut hebben dit beeld geadopteerd en verzorgen o.a. het onderhoud van deze speciale plek. Vanaf deze plek kijken we richting de Waalbrug. Halverwege deze verkeersbrug is aan de oostzijde een plaquette aangebracht ter nagedachtenis aan Jan van Hoof. Hij wordt gezien als de redder van onze Waalbrug.
Vanaf het Keizer Trajanusplein lopen we via het Kelfensbos naar het centrum. In de Burchstraat nemen we links de bovenste route via de Marikenstraat en komen zo bij het monument van de Schommel (Henk Visch). Op deze plaats stond de kleuterschool die tijdens het bombardement van 2 februari 1944 in vlammen op ging. Tijdens deze vuurzee in de stad lieten meer dan 700 Nijmeegse burgers het leven.
Terug naar de Burchstraat en door naar de Grote Markt. We lopen door de poort naar de St. Stevenskerk en houden de kerk aan onze rechterhand. Op het kerkplein aan de andere kant zien we het beeld van de Engel (Mari Andriessen) dat ons herinnert aan de meer dan 800 burgerslachtoffers. Zij kwamen vooral om in de periode dat Nijmegen frontstad was (september 1944 tot februari 2945).
Links van dit beeld hangt een bronzen plaquette aan de muur. Het is een gedicht van Victor Vroomkoning waarin hij de ruim 80 verzetstrijders eert die hun leven gaven aan de stad. Deze tekst is ook onderdeel van het project ‘Literaire bakens’ in Nijmegen. Daarover in een aparte post later meer.
In gedachten lopen we verder om de kerk en net achter de school nemen we de trap naar beneden. Onder aangekomen houden we links aan en dan komen we op de Kitty de Wijzeplaats. In het midden staat het beeld van Paul de Swaaf dat onze gedachten terugvoert naar de vele Joodse slachtoffers. Meer dan 50 families zijn gedeporteerd. De meesten van hen (zo’n 400 mannen, vrouwen en kinderen) zijn niet meer terug gekomen.
We lopen links langs het beeld van Kitty de Wijze op en nemen direct de eerste straat links en komen zo op de Ganzenheuvel. Rechtdoor de Houtstraat in en daarna oversteken naar Plein 44. Hier is op 4 mei 2014 een replica van de Knielende soldaat (Jac Maris) onthuld door burgemeester Bruls. Dit monument staat er ter herinnering aan de Nederlandse militairen die zijn gesneuveld in de Tweede Wereldoorlog. Ik vind het fijn dat dit beeld, na de omvangrijke restauratie van Plein 44 is terug geplaatst.
We verlaten Plein 44 en lopen naar de Molenstraat, daar gaan we richting het Keizer Karelplein. Houd op dit plein links aan en loop door tot de Titus Brandsma Gedachteniskerk. Voor de ingang van de kerk staat een van de poorten van het ‘Titus Brandsma Memorial’. Als je naar de kerk toe loopt zie je links de ‘vlam van de vrede’. Zeven vlammen op vijf continenten vormen op deze manier de “vlam van de wereld vrede’. Hier wordt de wens uitgesproken dat iedereen op aarde in vrede mag leven.
Pater Titus Brandsma werd na zijn verblijf in het beruchte kamp Amersfoort overgebracht naar Dachau. Wij voegen deze bijzondere plek graag toe aan de locaties en beelden waarop Nijmegen haar slachtoffers herdenkt. Op deze plek begint de weg naar vrede.
Kijk hier voor en het levenswerk Titus Brandsma, zijn weg voor vrede.
Voor de laatste twee monumenten verlaten we het centrum van de stad en gaan op weg naar de stadsbrug met de mooie naam De Oversteek. Met de opening van deze brug op 23 november 2013 is er een groot gebaar gemaakt naar de 48 Amerikaanse soldaten die de oversteek over de Waal niet hebben overleefd tijdens ‘Operation Market Garden’ op 20 september 1944. Aan de noordoever van de Waal staat nog het bord waarop we lezen ‘dat zij de oversteek maakten’. Hier wordt binnenkort de steen weer terug geplaatst waarop de namen staan van de 48 geallieerden die wij op deze plek herinneren.
48 Vrijwilligers van de Stichting Kompas mengelmoes hebben, nu bijna 70 jaar na dato op 3 mei 2014 een ‘urban knitting’ project gepresenteerd. Voor één van de lantarenpalen op de stadsbrug hebben zij een speciale jas gebreid. 48 Bloemen versieren deze groene jas en alle bloemen zijn voorzien van een naamlabel. Zo dat wij nooit vergeten.
In deze lijst van herinneringsplaatsen hoort volgens ons ook het ‘Jonkerbos War Cemetery’ thuis. In deze oase van rust in het Jonkerbosch (ingang schuin tegenover ingang NEC-station) hebben 1.543 militairen hun laatste rustplaats gevonden. Jaarlijks brengen we hier na de Vierdaagse wandeltocht een bloemengroet. Onze speciale aandacht gaat daarbij uit naar de 21 Nieuw-Zeelandse militairen. Onze gesneuvelde tegenvoeters eren wij dan met gladiolen.
Muzikaal einde Dodenherdenking sluiten we in Nijmegen traditioneel getrouw muzikaal af. 4 mei 2014 was een extra bijzondere avond in Concertgebouw De Vereeniging. Het Symfonie Orkest Nijmegen trad daar samen op met het ‘Philharmonischer Chor Duisburg’. Samen vertolkten zij een ‘Duits Requim’ gecomponeerd door Brahms. Adembenemend mooi!
Dank aan de vele kunstenaars die inspirerende beelden hebben gemaakt. Mede hierdoor kunnen wij in onze stad op vele manieren en op allerlei locaties en tijdstippen stil staan bij al die mensen die de vrede niet meer mee mochten maken.
Als u nog meer herinneringslocaties kent in Nijmegen, nodigen we u dit om een reactie te schrijven.
Voor de verbinding met het Nationaal Comité 4 en 5 mei klikt u hier.
Zaterdag 22 februari is het 70 jaar geleden dat om 13.30 Amerikaanse bommenwerpers een dodelijke lading bommen over het historische centrum van de stad uitbraakten. Het hart van de stad vloog in brandt. Ruim 800 mensen verloren hun leven, duizenden inwoners werden dakloos. Het historische centrum van de keizerstad, dat door de eeuwen heen zorgvuldig was gebouwd, lag in één klap in puin. Zaterdag 22 februari 2014 vindt naast de jaarlijkse herdenking bij de schommel een extra herinneringsmoment plaats. Rob en Bregje Jaspers presenteren in samenwerking met het Nijmeegse Gilde en unieke stadswandeling, geheel in het kader van 22.02.1944.
Vier luisterplekken
In het centrum van Nijmegen liggen op vier plaatsen veldkeien waarbij je het verhaal van die plek via je telefoon of Mp3-speler kunt beluisteren. Ik heb ter voorbereiding op ‘mijn’ herinneringsroute via de site van Liberation Route de verhalen gedownload op een Mp3-speler. Op deze manier kan ik in alle rust naar de verhalen luisteren en soms her-luisteren omdat de informatie heel indringend is.
Ik begin mijn verkenning in het spoor van onze bevrijders in het Kronenburgerpark. Dat park kennen we van het gelijknamige lied van Frank Bloeijen. Ik sta aan de noordkant van het park, bij het Joris Ivensplein. Daar ligt de luisterplek 14 die is gewijd aan verzetsheld Jan van Hoof. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zette hij zijn leven op het spel om hand en spandiensten te verrichten voor de geallieerden. Hier op dit plein werd hij dodelijk getroffen door een Duitse kogel. Via de oudste winkelstraat van ons land, de Lange Hezelstraat loop ik naar de St. Stevenskerk. Op het plein aan de westzijde die ik de Engel van Jacques Maris. Een sereen monument ter nagedachtenis aan alle burgerslachtoffers van WO2 in Nijmegen. Ik loop om de kerk heen en bij het oudste café van de stad, ‘In den Blaauwe Hand’ ga ik links richting de rivier.
Duitse kikvorsmannen Aan de oever van de Waal, iets rechts van de Nijmeegse Boot ligt veldkei 16. Met de sterk stromende Waal voor me, luister ik naar het relaas van de Duitse kikvorsmannen. Op 29 september 1944 hebben zij in de vroege ochtend de opdracht om torpedo’s te plaatsen onder de Nijmeegse bruggen. De aanval op de verkeersbrug mislukt, de bommen onder de spoorbrug richten uiteindelijk minimale schade aan. Van de 12 kikvorsmannen ontkomen er twee, de andere tien worden levend of dood door de geallieerden gepakt. Ik draai me om, heb de rivier nu in mijn rug en zie links boven me het Valkhof-park met de Nicolaaskapel. Daar aan de achterkant van de kapel ligt Luisterplek 17 , ik loop naar de trappen en zoek mijn weg naar de achthoekige kapel.
30 Canvasbootjes
Hier op hoogte bij de kapel heb ik een prachtig uitzicht over de Waal met links de uiterwaarden van de Ooijpolder en rechts de nieuwe stadsbrug, de Oversteek. Ik zet de Mp3-speler aan en luister naar het verhaal van de historische oversteek van bijna 900 geallieerde para’s in 30 gammele canvasboten. Zij roeien deels met peddels deels met geweerkolven van de zuid- naar de noordoever. Vanaf de noordzijde werden de roeiers door de Duitsers beschoten. 48 Para’s sterven tijdens deze opdracht. Zij worden sinds de opening van de nieuwe stadsbrug (23 november 2013) dagelijks herdacht met een lichtmonument op de brug.
Stilte bij de schommel
De vierde en laatste veld kei in de stad ligt in de Marikenstraat. Deze straat kent twee niveaus een soort koopgoot en een bovenverdieping. Om bij Luisterplek 15 te komen, volg ik de bovenste, rechter laag van de Marikenstraat. Na enkele winkels kom ik op een plein met een grote kastanjeboom. Onder de boom staat een reuze schommel. De schommel is hier het symbool voor bewegen tussen heden en verleden. Deze schommel beweegt niet. De stille schommel is een bevroren beeld ter nagedachtenis aan 24 kinderen en 8 zusters die hier de dood vonden tijdens het februaribombardement van 1944.
Op 22 februari 2014 is het om 13.30 uur stil bij de schommel. Enkele honderden zullen aanwezigen zijn met hun gedachten terug gaan naar
22 februari 1944. Het verhaal gaat …. het was lunchpauze op de kleuterschool…
De geschiedenis in je oor Ik vind het is een mooie manier om op historische locaties naar verhalen te luisteren die op die plek plaats vonden. Mijn familie (in de Achterhoek) heeft gelukkig relatief weinig mee gemaakt tijdens de oorlog. Nu als inwoner van Nijmegen wil ik graag meer weten van de gebeurtenissen in ‘mijn’ stad. De verhalen zijn niet alleen interessant voor de eigen inwoners, ook voor bezoekers van de oudste stad van Nederland hebben deze verhalen hun waarde. Hier kun je thuis alvast een voorproefje nemen.
