Derde deel van serie Hanzesteden aan de IJssel
In de serie Hanzesteden langs de IJssel zijn we aangekomen bij de derde parel: Deventer. Dit is één van de vijf oudste steden van ons land met een rijke geschiedenis. Deventer is veel meer dan koek & boek. Wist jij dat Deventenaren ‘Schoonevaarders’ werden genoemd? Dat hier de Koninklijke munt werd geslagen? Dat de brug uit de film ‘een brug te ver’ hier is gefilmd en niet in Arnhem? Dat Deventer al internationaal op de kaart stond toen Amsterdam nog grotendeels in het moeras lag? En weet jij wat is de relatie is tussen stokvis, haring, boter en hopbier? Krijg je al zin om mee te gaan op verkenning? Dan zie ik je op de Brink bij het Bussink Koekhuis voor koffie, koek en een kick-start.
Waarschuwing vooraf…
Deventer heeft zo veel te bieden dat ik na een dag wandelen, lezen, snoepen en soepen nog lang niet alles heb gezien. Het was misschien slimmer geweest om net als de Hansa kooplieden van toen, een nachtje te blijven om nog meer te kunnen zien en nog langer te kunnen genieten. Dus niet klagen als je zere voeten krijgt tijdens onderstaande wandeling. Je bent gewaarschuwd. Deventer is andere koek!
Een stukje geschiedenis
Deventer staat al in 877 in een oorkonde van het Bisdom Utrecht vermeld als ‘de zeven hoeven’ in Daventre portu (de haven bij Deventer). In 952 wordt Deventer voor het eerst als stad vermeld, daarna groeit ze verder uit en krijgt ze steeds meer privileges en rechten. In 1123 vindt Keizer Hendrik V de tijd rijp om Deventer de beschikking te geven over gemeentelijke gronden. Dit moment wordt in de geschiedenisboekjes gezien als het moment waarop de stad haar officiële stadsrechten heeft gekregen. De IJssel speelt en belangrijke rol voor stad en achterland. Vissers, boeren en handelaren vestigden zich op de beide oevers. In 768 steekt de Engelse bisschop Lebuïnus de IJssel over en bouwt een houten kerkje op de plek waar nu de Grote of Lebuïnuskerk staat. Aan het eind van de 10de eeuw worden in de Muntentoren al de eerste Koninklijke munten geslagen. In de 11de en 12de eeuw was Deventer samen met Kampen een van de belangrijkste handelsplaatsen in ons land.
Hanzesporen
De welvarende handelsplaats Deventer was tot aan het einde van de 15e eeuw tot ver over onze landsgrenzen bekend. Handelaren en kooplieden richten verschillende Hansa op. We hebben geen exacte datum, maar bronnen vermelden dat de stad zich waarschijnlijk in de 13 eeuw bij de Hanze heeft aangesloten. Op het hoogtepunt van de Hanze (15e eeuw) heeft Deventer intensieve handelscontacten met de Baltische Staten, Noorwegen, Engeland en met Oostenrijk in het zuiden. Net als bij Hanzestad Doesburg en de Hanzestad Zutphen zien we dat ook in Deventer naast de IJssel een tweede rivier, de Schipbeeck, van groot belang was voor de ontwikkeling van de handel. Op verschillende gevels in de stad verwijzen namen van steden (de Wezel, die Köln) naar belangrijke handelspartners in het buitenland.
Vrije Rijkssteden
Vanaf 1495 mocht Deventer zich net als Zwolle en Kampen een ‘vrije rijksstad’ noemen. Dit was voor de bestuurders aanleiding om in het nieuwe stadswapen de Duitse rijksadelaar en keizerskroon te laten verwerken. Eind 15 eeuw bereikt de stad haar economische hoogtepunt. In die tijd werden er jaarlijks vijf (internationale) markten gehouden die ieder weken duurden waardoor er veel bezoekers naar de stad kwamen. De belangrijkste handelswaar zijn hopbier, boter, stokvis en haring.
De combinatie van verzanding van de rivier, de opkomst van handelssteden als Amsterdam en Middelburg, de bouw van grotere vrachtschepen, zijn er ook hier de belangrijkste oorzaken dat de stad aan handelskracht verliest. Lijdzaam moet de IJsselcentra toezien hoe havensteden in Holland en Zeeland de handel van hen overnemen.
Hanzewandeling en de Brink
Mijn lokale Hanze-expert, Roly, heeft zich intensief voorbereid. Als we op de Brink zitten komt er een tas vol informatie op tafel. En wat blijkt, Deventer heeft zelfs twee Hanzewandelingen! Bergkwartier & Brink (3 km. plm. 1,5 uur) en Noorderbergkwartier (4,5 km plm. 2 uur). Vanaf ons terras zien we de Waag. Dit gebouw is ontstaan als gevolg van een lang durende burenruzie. Deventer had veel conflicten met zijn machtige buurman de Hertog van Gelre. De hertog heeft in 1521 twee forten aan de andere kant van de IJssel laten bouwen. De Morgenster en de Altena. Door de komst van keizer Karel V sloegen de Geldersen op de vlucht.
De inwoners van Deventer gebruikten deze kans om de twee vestingen te slopen. Met deze stenen hebben ze in hun eigen stad een nieuw gebouw neergezet: De Waag. Dit staat symbool voor stedelijke zelfstandigheid en trots. In de Waag moesten de handelaren en kooplieden hun handelswaar laten wegen. De weeggelden en accijnzen zijn een belangrijk inkomstenbron in de Hanze-tijd. Daarmee is de Waag hier ook het symbool voor de Hanze.
We lopen later om het gebouw dat rijkelijk is versierd. We zien de zon, de maan en de ster die afkomstig zijn van vestiging de Morgenster. Aan de andere kant zien we het beeldje ‘Kiek-in-de-pot’ een driedimensionale spotprent die verwijst naar de Hertog van Gelre.
Net vóór we het Bergkwartier inlopen, stoppen we even bij ‘De Drie Haringen’ het beroemde uithangbord aan de gevel van het 16e eeuwse huis van haringkoopman Herbert Dapper. De haringen schitteren in de zon.
Bergkwartier en bokking
Wist jij dat Rijkman geen rijke man was maar een rijke vrouw?
Mevrouw Rikmond (Rickmodis) kwam oorspronkelijk uit Keulen en vestigde zich in Deventer. Zij was zo rijk dat er zelfs in de 14e eeuw al een straat naar haar is vernoemd. In deze straat woonden in de 15e en 16e eeuw veel Bergenvaarders (Bergen-Noorwegen). Voor nummer 13 telt een jongen het aantal pinakels op het statige woonhuis in Gelders-Overijsselse Stijl. Deze vraag is onderdeel van de actieve Hanze-kinder wandeling. Overal op de route zien we wandelaars met een routeboekje in hun hand. Gezinnen met kinderen, stellen en giechelende vriendinnen. De meivakantie en het mooie weer spelen zeker een rol. Maar ook de enorme historische rijkdom in de stad prikkelt mijn fantasie.
We lopen door een poortje naar een plein en komen bij ‘Achter de Muren Zandpoort’ op de fundamenten van de oude vestingwerken. Dit was in de Hanzetijd de grens van de stad, we leunen over de muur en zien de IJsselbrug in het verlengde van de gedempte haven. Waar wij nu staan werden vroeger de haringen gerookt (bokking) waardoor ze langer verhandeld konden worden. Ik ruik nu alleen nog uitlaatgassen en draai me snel om en loop het sfeervolle bergkwartier verder in. Als ik een foto maak van een snijraam (ornament boven de deur) komt een bewoner op me af en vertelt spontaan de geschiedenis van zijn huis en straat.
De Bergkerk in braille
Onze volgende stop is de Bergkerk. In 1198 werd hier met de bouw begonnen van een Romaanse kruisbasiliek. Deze kerk staat symbool voor de belangrijke positie van Hanzestad Deventer ten opzichte van zijn achterland. In 1206 kwam de bisschop uit Riga (Hanzestad aan de Oostzee) over om de kerk in te wijden en op te dragen aan St. Nicolaas. Hij wordt gezien als de schutspatroon van kooplieden en schippers. De Bergkerk is prachtig gerestaureerd en wordt nu als expositie- en theaterruimte gebruikt. Erg handig vind ik dat je hier ook even een sanitaire stop kunt maken. Links bij het glas-in-loodraam met de oudste afbeeldingen van de kerk.
En dan opeens valt het zonlicht prachtig door het raam.
Ik fantaseer dat ik de rijke kooplieden met hun vrouwen in ruisende rokken door de kerk hoor flaneren.
Winkels & galerieën
Rondom de bergkerk klopt nog steeds het hart van de kooplieden. Overal zie ik kleine winkels, werkplaatsen & galerieën. In deze wijk staat ook de eerste smederij van beddenmaker Auping. Mijn blik wordt gevangen door afbeeldingen van Klaas Gubbels, je weet wel de kunstenaar die wereldberoemd is door zijn enorme serie koffiekannen. Gubbels leidt me nu naar de Wandelwinkel waar ik naast een ruime collectie wandelboeken en –kaarten kleurrijke truien, petten en handschoenen zie liggen.
Hoe zo truien in een wandelwinkel? Annemarie Petrie legt haar boek neer en vertelt ons dat zij en haar man tijdens hun wandelingen in Schotland, Ierland op Guernsey en de Faeröer eilanden in contact kwamen met breisters en hun breisels. Wandelaars dragen graag warme truien van natuurlijke materialen. En wij vinden het leuk om de mooie truien te delen met onze wandel- en leesklanten. Als we verder praten, vertelt Petrie dat ze de truien straks exclusief gaan presenteren in hun oude galerie. Die ligt naast de winkel in net zo’n fraai historisch pandje. We lopen naar de galerie en daar zie ik Klaas ‘terug’. Hier nog meer mooie breisels zoals de trui uit de TV serie “The Kiling’. Hierin draagt inspecteur Sarah Lund een witte trui met zwarte motieven. Petrie vertelt dat deze trui erg populair is bij Scandinavië-gangers. En zo zie je dat de handelsconnectie tussen Deventer en Scandinavië ook vandaag de dag nog steeds actueel is.
De Brink is de verbinding tussen het beide Hanzewandelingen. Aan dit plein liggen twee tips van mijn lokale Hanze-expert. Koffiehuis Bussink, waar we begonnen met koffie en Deventer-koek en café Samen. Als je hier een kop koffie besteld, krijg je een koekbus waaruit je net zoveel koekjes mag eten als je op kunt. Voor theeliefhebbers hebben ze een eigen smaak ‘Samen zijn’ laten samenstellen op basis van cranberries.
Tips van mijn lokale Hanze expert
Voor de tips van mijn lokale Hanze expert steken we de Brink over naar het Noorderbergkwartier. Hier val ik van de ene verrassing in de andere. Het scala aan specialiteiten winkels is hier enorm. Van kookwinkel Het nieuwe Aaltje, tot spellen winkel Koning Willem, van wolparadijs Dol-op-wol tot kaartenparadijs Alternote. Twee extra tips uit het Bergkwartier zijn sieradenhuis M-lijn en chocholadewinkel Sjokolaa. En dan te bedenken dat dit het spreekwoordelijke topje van de ijsberg is. Mijn lokale Hanze expert deelt hier rijkelijk haar favoriete adresjes:
- Koffietip: Bussink Koek en Café Samen, beide aan de Brink;
- Speciaal adres voor theeliefhebbers, Rob Kroes, theesommelier van de Blauwe Winkel Walstraat 45;
- Lunchadres: De kleinste soepwinkel, Kleine Overstraat 46;
- Deventer koek is het meest verkochte souvenir in deze Hanzestad. Maar net als Doesburg en Zutphen heeft ook Deventer haar eigen mosterd;
- Voor een goed glas wijn moet je zijn bij de Café Samen aan de Brink (met twee terrassen!);
- Lunch of high tea altijd goed bij Goesting aan de Brink;
- Voor een romantisch diner voor twee is Jacky NYC the place to be, Grote Poot 19;
- Wie op sterrenniveau wil eten kan terecht bij Restaurant Boas Golstraat/hoek Walstraat.
Sympathiek en gastvrij eten Safak
Sympathiek en gastvrij vonden wij het team van Restaurant Safak aan de Vleeshouwerstraat 15. Hier eet je Turks-Koerdisch. Wij kozen voor de heerlijke gekruide köfte en een salade van lamsvlees. Hoofdgerechten tussen € 13 en € 18 p.p. en gratis soep van het huis vooraf. Safak is een persoonlijke tip van de enthousiaste Deventenaar die ons vertelde over de geschiedenis van het snijraam in het Bergkwartier. Ik ben blij dat we zijn tip hebben opgevolgd.
Roly, mijn lokale Hanze-expert
Voor een kennismaking met een Hanzestad roep ik steeds de hulp in van een lokale expert. Voor Deventer was de keuze niet moeilijk, mijn (studie)vriendin Roly woont hier al sinds 1990. Als geen ander kent zij de leuke winkeltjes, nieuwe restaurants, inspirerende wandelingen en nu ook de volledige Hanze-geschiedenis. Onder de naam RTH Communicatie is ze actief als zelfstandig toeristisch communicatieadviseur. Hiervoor heeft ze vele projecten in binnen- en buitenland begeleid. De laatste jaren heef ze haar vizier weer meer op de eigen regio gericht. Later dit jaar verschijnt haar blog (in oprichting) met verhalen over en avonturen in Deventer. Ben je ook fan van Deventer of heb je ideeën, mail dan naar roly@rthcom.nl ‘Teamwork makes the dream work’
Deventer is bekend als boekenstad, maar de stad is ook een vruchtbare voedingsbodem voor misdaadauteur Almar Otten. De bron van de detective ‘De afstammeling’ ligt in Deventer in de 8ste eeuw. Historica Lineke gaat na het onverklaarbare auto-ongeluk van haar vriend Berend, op zoek naar het pakketje dat hij net voor zijn dood in haar kelder inmetselde…Chrisjan van Boekhandel Praamstra omschrijft dit boek als ‘De Da Vinci Code aan de IJssel’.
De eerste Twitter Tip
Tijdens mijn voorbereide werk, stuurde ik een Tweet vanaf het terras bij de Kleinste Soepwinkel. Reisblogger Tivka woonachtig in Deventer reageerde direct met haar favoriete tip: Café de Café Vrienden van Vroeger Deventer. In dit kleine, retor huiskamer café spreek ik graag een volgende keer met je af. Tivka bedankt!!
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
