Een van de mooiste dingen van reizen is nieuwe ervaringen opdoen en nieuwe mensen leren kennen. Op onze eerste Interrailreis door Europa, ik noem dit de ‘tienertoer voor 60+, is Bazel onze eerste halte. Er ligt een uitnodiging van Kunstmuseum Bazel voor een retrospectief van de Amerikaans-Franse kunstenaar Shirley Jaffe. Buiten Parijs weet bijna geen enkele Europeaan wie Shirley Jaffe is. Kunstmuseum Basel zet Jaffe en haar veelzijdige oeuvre met de grote tentoonstelling ‘Vorm als experiment’ deze zomer definitief op de Europese kunstkaart.
Wie is Shirley Jaffe?
Ik hoor je denken…Shirley wie? Dat gevoel had ik ook. Twee enthousiaste curatoren Frédéric Paul (Centre Pompidou, Parijs) en Olga Osadtschy (Kunstmuseum Basel) brengen Shirley Jaffe-Sternstein (1923-2016) met een grote overzichtstentoonstelling opnieuw tot leven. Paul heeft haar persoonlijk gekend. Hij leerde Jaffe kennen tijdens haar laatste levensjaren in Parijs. Osadtschny heeft een uitgebreide studie naar de kunstenaar gedaan en kreeg, na het overlijden van Jaffe in 2016 de unieke kans om haar atelier èn archieven intensief te onderzoeken. Deze bronnen gecombineerd met de gesprekken die Paul voerde met Jerome, Jaffe’s broer en galeriehouder Nathalie Obadia, zijn de pijlers onder de kleurrijke tentoonstelling Vorm als Experiment. Dit is pas de tweede solotentoonstelling van Jaffe in Europa. Frédéric Paul beet in de zomer van 2022 het spits af in het Centre Pompidou (Parijs). Nu is het aan Bazel om Jaffe’s levenswerk nieuwe energie en een grotere bekendheid te geven.
Amerikaan in Parijs
Shirley Jaffe is in 1923 als Elizabeth N.J. Sternstein in New Jersey (USA) geboren. In 1945 haalde ze haar diploma aan De Cooper Union School (New York) en in 1949 sloot ze de Philips Art School in Washington succesvol af. Ze trouwde met de Amerikaanse journalist (en oorlogsveteraan) Irving Jaffe. In 1949 kreeg het stel een kans om, met geld uit het veteranenfonds, te verhuizen naar Parijs. Het huwelijk houdt geen stand, Elizabeth Jaffe leeft verder onder de naam van haar ex-echtgenoot en geeft zichzelf een nieuwe voornaam: Shirley Jaffe.
In Parijs ontmoet ze veel kunstenaars met Amerikaanse wortels. Ook Jaffe is een ‘American in Paris’. Ze sluit vriendschap met onder andere Sam Francis (1923-1994), Kimber Smith (1922-1981), Joan Mitchell (1925-1992) en de Canadese kunstenaar Jean-Paul Riopelle (1923-2002). Tot het einde van haar lange, werkzame leven blijft Jaffe alleen, maar in haar brieven is te lezen dat ze nooit eenzaam is. In Parijs ontwikkelt Jaffe zich als een abstract-expressionist, een hokje waarin ze niet wil horen. Ze wil haar eigen stijl ontwikkelen en gaat in elk schilderij opzoek naar een nieuwe uitdaging.
Een wandeling door Jaffe’s leven
In de negen zalen van Kunstmuseum Bazel, loop je door het artistieke leven van Shirley Jaffe. Als je na haar werken in de laatste zaal teruggaat naar het begin, is het moeilijk te geloven dat het hier om een en dezelfde kunstenaar gaat. In de eerste zaal is Arcueil Yellow (1956) de blikvanger. De eerste jaren in Parijs werkt Jaffe regelmatig met paletmes en gebruikt ze heldere kleuren. Ze heeft een eigen, klein atelier maar maakt ook regelmatig gebruikt van het grotere atelier van Sam Francis in Arcueil (departement Val de Marne). In deze studio heeft ze Arcueil Yellow gemaakt.
Jaffe’s relatie met Zwitserland
In zaal twee ontdek je haar relatie met Zwitserland. Het is vooral haar vriend Sam Francis die deuren voor haar opent in Europa. In Zwitserland introduceert Francis haar bij de Zwitserse kunsthistoricus en museumdirecteur Arnold Rüdliger (1919-1967). Ik noem hem voor het gemak de Willem Sandberg (1897-1984) van kunstminnend Zwitserland. In deze zaal hangt het grootste werk dat Jaffe heeft gemaakt Which is the world (1957). Dit werk heeft tot aan haar dood in haar atelier gestaan. Verstopt achter steeds weer nieuw werk. Jaffe sprak officieel nooit over haar werk. Via een vriendin van haar hoorde Frédéric Paul dat Jaffe haar had verteld dat dit werk is geïnspireerd door Le Déjeuner des canotiers (1880-1881) van Renoir. Hierna volgen enkele werken van Jaffe’s artistieke vriend Kimber Smith in combinatie met haar eigen werk.
Sam Francis
Aan het begin van de expositie, vóór je de trap oploopt, zie je twee grote doeken van Sam Francis (1923-1994). De link tussen Francis en Jaaffe had ik bij het betreden van de trap nog niet gelegd. Het is mooi dat Francis ons nu ‘opnieuw uitnodigt’ om Jaffe te leren kennen. In 1958 heeft Rüdliger het werk van Francis, Smith en Jaffe laten zien op een expositie in het American Centre in Parijs. Abstract Expressionisme behoort dan al tot de geschiedenis van de kunst. Francis schildert tot zijn dood in deze stijl. Jaffe en Smith gaan beiden in een andere richting.
Transformatie in Berlijn
Begin jaren zestig krijgt Shirley Jaffe een beurs van de Ford Foundation in het kader van het Amerikaanse Koude Oorlog beleid. Met dat geld gaat ze naar Berlijn, waar ze in 1963 en 1964 woont en werkt. Ze bekijkt het werk van de Duitse expressionisten van dichtbij en ontdekt in Berlijn de laatste trends. Al wandelend verkent ze de stad, ze ziet de restanten van de ravage van de Tweede Wereldoorlog. Jaffe ontmoet in Berlijn musici en collega-kunstenaars. Haar verblijf in Berlijn en de hervonden financiële onafhankelijkheid die daarmee samenviel, vormden een keerpunt in haar werk.
De transformatie is plotseling en opvallend. De geometrie van haar afbeeldingen contrasteert met steeds krachtiger schilderkunstige gebaren. Felle kleuren lijken nu te botsen, waardoor de structuur van het schilderij wordt benadrukt. Dit zie je goed in de overgang van zaal drie naar vier. In de daaropvolgende ruimte zie je haar levenslijn in werk op papier. Paul vertelt dat Jaffe in het begin van haar carrière haar schilderijen op exposities vaak combineerde met haar werk op papier. Toen het laatste medium steeds vaker als studie werd beschreven in de recensies, is ze daarmee gestopt.
Zaal vijf is een keerpunt in de tentoonstelling. Hier krijg je een uitgebreid overzicht van Jaffe’s werk op papier. Op haar sterfbed geeft Jaffe duidelijk aan dat ze niet wil dat Paul haar werken op papier en schilderijen in één ruimte, exposeert. Zaal vijf is daarvoor een perfecte oplossing. Je kijkt hier even terug en alvast vooruit op wat komen gaat.
Adieu au geste
Shirley Jaffe neemt eind jaren zestig afscheid en afstand van haar vroegere werk. Het zijn de jaren waarin in Parijs de politieke onrust toeneemt en het aantal stakingen stijgt. Een revolutie op kleiner formaat, volstrekt zich in het atelier van Shirley Jaffe. Ze verruilt ‘het gebaar’ (expressionisme) in voor een duidelijk geometrisch beeldspraak en een matter kleurenpalet. Haar doel met deze eerste geometrische werken is ‘een evolutie van de orde der dingen’ en de ontwikkeling van een nieuwe eigen beeldtaal. Jaffe creëert composities die bestaan uit kleurvlakken die geen enkele diepte suggereren. Haar composities lijken op muren van chromatische blokken, waarin haar palet een onvoorspelbaar bereik laat zien. Op haar solotentoonstelling in de Jean Fournier Gallery (1969) laat ze openlijk het vertrek van haar vroege werk zien in combinatie met de nieuw gekozen weg.
Moed en durf kenmerken Shirley Jaffe
Met moed en durf verlaat Jaffe definitief de veilige haven van het Abstract Expressionisme en verkent ze een nieuwe vrijheid. Daarbij hoort ook een nieuw atelier aan de Rue Saint-Victor 8 (5e arrondissement). Hier blijft ze wonen en werken tot aan haar dood in 2016. Hier is ook de kelder waarin Frédéric Paul, in opdracht van de zieke Jaffe, opzoek gaat naar aanvullend werk voor de geplande tentoonstelling Shirley Jaffe – Une Américaine à Paris in Centre Pompidou. Tussen planning en realisatie van deze expositie zitten, mede door erfrecht, zeven jaar. Na haar werk op papier in zaal vijf, maak je vanaf hier kennis met haar nieuwe geometrische composities. Hier hangt onder andere een ontwerp voor een kinderkamer (Malibu 1979), die het ook goed zou doen bij andere leeftijdscategorieën. Paul attendeert ons op de liefde voor steden en landschappen van Jaffe. Thema’s die regelmatig terug komen in haar oeuvre.
Steeds meer wit in Jaffe’s werk
Vanaf 1983 ontdek je steeds meer gebruik van de kleur wit in Jaffe’s werk. In eerste instantie verwacht je dat ze een witte achtergrond heeft gemaakt met daarop een compositie van kleurvlakken. Hoewel de kunstenaar geen pottenkijkers in haar atelier wil, geeft ze Paul de kans om het maakproces van een schilderij mee te maken. Met hele waterrijke verf en allerlei kleuren begint ze op een leeg canvas. Daaruit ontstaan in een latere fase verschillende kleurvlakken. Als deze compositie naar wens is, begint Jaffe met het inkleuren in wit van de ruimtes tussen de kleurvlakken. Ze pakt het dus precies andersom aan dan je in eerste instantie verwacht. Bij het zien van deze werken word ik steeds enthousiaster over het werk van Jaffe en begrijp ik eigenlijk niet waarom zo weinig mensen haar werk kennen.
Georganiseerde chaos
Shirley Jaffe is 92 jaar geworden, met elk nieuw werk dat ze maakt, wil ze nieuwe dingen ontdekken en verkennen. Zo gebeurt het dat aan het eind van jaren negentig ze opnieuw breekt met haar stijl. Ze plaats nu monochrome kleurvlakken naast onregelmatige, snel aangebrachte vormen. Frédéric Paul beschrijft dit als speelse inconsistenties en attendeert ons op de duidelijke penseelstreken. Jaffe zelf omschrijft haar schilderijen als ‘georganiseerde chaos’ en stedelijke landschappen. Ze beschouwt ze als een weerspiegeling van de gefragmenteerde ruimtes die ze tegenkomt op haar wandelingen door Parijs. Als we de laatste zaal uitlopen, ben ik heel blij met deze kennismaking van een relatief onbekende, moedige kunstenaar die het verdient dat een groter publiek kennis maakt met haar werk. Jaffe’s zeer gevarieerde oeuvre, wordt consequent gekenmerkt door een grote interesse in steden, een sterk gevoel voor precisie en de moed om complexiteit te omarmen.
Shirley Jaffe, vorm als experiment is tot en met 30 juli 2023 te zien in Kunstmuseum Basel. Bazel is heel goed per trein te bereiken vanuit ons land. Wie in een hotel, B&B of appartement in Bazel overnacht, krijgt bij aankomst een gratis BaselCard aangeboden. Daarmee reis je gratis met het OV en krijg je, vaak tot 50%, koning op musea.
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van Kunstmuseum Basel, ProLittertis, (Zürich) Centre Pompidou, Galerie Nathalie Odadia, Galerie Greta Meert en alle andere bruikleengevers.
Primeur: werk Shirley Jaffe op TEFAF New York
Galerie Nathalie Obadia exposeert dit jaar voor het eerst tijdens TEFAF New York van 12 t/m 16 mei 2023. Ze laat daar o.a. een werk zien van Shirley Jaffe, het is een vroeg werk zonder titel uit 1965
Nu ook te zien in Kunstmuseum Basel
Retrospectief van kunstenaar Charmion von Wiegand. (1896–1983). In deze expositie volg je Dde carrière van Von Wiegand vanaf haar haar vroege werk als correspondent in het postrevolutionaire Moskou van de jaren dertig tot haar late werk in de schilderkunst.
Von Wiegand was een Amerikaanse journalist, kunstcriticus én abstract schilder. Ze was bevriend met Piet Mondriaan en vertaalde zijn essays in het Engels. Mondriaan vond het maar niks dat Von Wiegand zich presenteerde als kunstenaar. Charmion Von Wiegand kreeg erkenning als kunstenaar met schilderijen die geometrische abstractie combineren met symboliek uit het Verre Oosten. Tot 13 augustus 2023 presenteert het Kunstmuseum Basel de eerste overzichtstentoonstelling van haar oeuvre in bijna vier decennia.
Deze tentoonstelling is de allereerste institutionele show van Charmion von Wiegand in Europa.