Bij aankomst in Basel, ligt er een uitnodiging voor ons klaar van Museum Fondation Beyeler. Een uitnodiging om een reis te gaan maken in de voetsporen van Matisse. Henri Matisse schilder, collagemaker en beeldhouwer reisde in zijn artistieke leven heel wat af. In de tentoonstelling in het Beyeler ga je deze reis ook maken aan de hand van zijn schilderijen, sculpturen en op het laatste traject zijn collages. In het museum begint de reis met een gedicht op de wand van de Fransman Baudelaire. Ik wens je alvast een mooie reis.
De afmeting van dit werk en alle details die je hier ziet, zijn signalen van de jonge schilder waarmee hij zijn ambitie en technische vaardigheden als schilder wil laten zien.
Henri Matisse, zijn leven in vogelvlucht
In 2015 heb ik de laatste grote Matisse-tentoonstelling gezien: Oase van Matisse was in die dagen een grote publiekstrekker voor het Stedelijk Museum in Amsterdam. Een uitnodiging voor een reis, is de eerste Henri Matisse retrospectief in Zwitserland. Aan de hand van 70 significante werken maak je een reis in kleurrijke beelden door het leven van Henri Matisse (1869-1954). Henri is op 31 december 1869 geboren in het Noord-Franse Le Chateau-Cambrésis.
Rechtenstudent in Parijs
In 1887 gaat hij rechten studeren in Parijs. Naast zijn werk als assistent notaris begint hij in 1890 te schilderen. Als hij zich in 1892 aanmeld voor een studie aan École des Beaux-Arts (Parijs) wordt hij afgewezen. Schilder Gustave Moreau ziet wel wat in zijn tekentalent en biedt Henri een studieplaats aan in zijn atelier. In 1895 wordt hij wel aangenomen hij is dan al vader van een dochter (Marguerite, 1894) die hij samen met zijn later vrouw Amélie-Parayare opvoedt. Met Amélie krijgt hij nog twee zonen, Jean Gérard (1899) en Pierre (1900).
Naar Saint Tropez met Paul Signac
In 1904 gaat Matisse met collega schilder Paul Signac (1863-1935) naar het Zuid-Franse Saint-Tropez. Daar ontdekken de mannen, net als Van Gogh dat jaren eerder had gedaan, het andere licht. Naast een van zijn vroegste werken, the dinner table Parijs 1896/97), hangt in de eerste zaal het doek, Luxe, calme et volupté (rijkdom, sereniteit en plezier – Parijs, 1904). Een strandtafereel van zijn vrouw en twee zonen op het strand van Saint-Tropez was de inspiratie bron voor dit werk. Je ziet hier al een ander kleurgebruik en een andere opzet van het werk. Samen met Signac experimenteerde hij die zomer in Saint-Tropez de techniek van het Pointillisme. Matisse was geen overtuigd ‘stippenzetter’, al snel werd de puntjes lijnen een stap in de opmars naar een andere stijl, die van het Fauvisme.
Matisse bezoekt Collioure, Algerije, Italië en Duitsland
Net voor de Frans-Spaanse grens ligt het stadje Collioure. Hier schildert en exposeert hij onder andere La fenêtre ouverte (Collioure, 1905). Het motief van het doorkijkje, het open raam zal Matisse vanaf dit moment meer gebruiken. Als de kunstenaar in 1906 Algerije bezoekt, zie je andere kleuren en motieven op zijn canvas verschijnen. Een goed voorbeeld hiervan is het doek Les Tapis Rouge (het rode vloerkleed, Tanger, 1906). Het jaar daarop is Matisse een periode in Italië waar hij Florence, Siena, Padua, Ravenna en Venetië bezoekt.
Giotto als inspiratiebron
Geïnspireerd door Giotto’s (1266-1337) opzet en kleurgebruik in zijn fresco’s zet Matisse zijn Baigneuses à la tortue (baders met schildpad, Parijs, 1907/08) op. Matisse combineert in dit doek zijn Europese opleiding met de hoekige vormen van de sub-Sahara Afrikaanse culturen. De belangstelling voor de Afrikaanse kunst was in die dagen groot, maar werd door de Europees artiesten en kunsthistorici als ‘primitieve-kunst’ weggezet. In 1908 opent de kunstenaar in Parijs zijn privé opleiding, Académie Matisse.
Matisse reist verder: München, Moskou, Spanje en Marokko
In 1909 verhuist Matisse met zijn gezin naar een buitenwijk van Parijs: Issy-les-Moulineaux. In de grote tuin bouwt hij een grote prefab studio. Bekende werken uit deze tijd zijn de vele interieur schilderijen. Hier hangt onder andere Poissons rouges et sculpture (goudvis en sculpture, 1912). Na zijn reis naar Moskou schildert Matisse La danse (de dans, 1909/10) en La musique (de muziek, 1909/10). Beide werken hangen in de Hermitage in St. Petersburg. Na Moskou volgt weer een reis naar Marokko.
De Marokkaanse natuur inspireert Matisse
Matisse wordt gegrepen door de rijke natuur en de veelheid aan planten. Hier schildert hij Les Arcanthes (Tanger, 1912). In verband met zijn zwakke gezondheid hoeft Matisse niet onder de wapenen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Hij gaat verder met het schilderen van interieurs en ontmoet in het najaar van 1914 het Italiaanse model Laurette. Van haar hangen hier twee portretten: Laurette à la tassen caffé (Laurette met een kop koffie, 1917) en Laurette en vert dans la bergère rosé (Laurette in het groen in een roze stoel, 1917).
Henri Matisse en zijn jaren in Nice
Vanaf 1918 reist en verblijft Matisse regelmatig in het Zuid-Franse Nice. Hij bezoekt dan ook Saint-Tropez en Saint Paul de Vence. Het licht in deze regio blijft hem fascineren. In 1921 besluit hij om definitief een appartement in de oude binnenstad van Nice te huren. Hij kijkt vanaf zijn balkon uit op de dagelijkse bloemenmarkt. Hij richt zijn woning in met kleuren en motieven uit Marokko en maakt steeds nieuwe opstellingen waarin hij zijn model schildert. Zelf noemt hij deze serie zijn odalisken. Een odalisk was een slaaf of een concubine in de harem van de Turkse sultan.
motieven en stofervaring
Het zijn enorm kleurrijke werken die bijna uit hun lijst barsten van de veelheid aan motieven en stofervaringen. Neem je tijd bij Odalisque à la culotte rouge (odalisk met rode broek, 1924/25) en Figure décorative sur fond ornemental (decoratief figuur op een sierachtergrond, 1925/26). De weergave van de lichamen wordt minder anatomisch, Matisse combineert sensualiteit met de hoekigheid van een modern beeld. In Amerika ontvangt hij de prestigieuze Carnegie Prize. En dan in 1929 begint hij te ‘worstelen’ met schilderen en verlegt hij zijn aandacht naar beeldhouwen en litho’s. In de periode maakt hij zijn vierluik Nu de dos I en II af.
Matisse verkent Tahiti, Martinique en Guadeloupe
Begin 1930 begint Matisse aan een grote reis. Via Amerika reist hij door naar Tahiti. Daar blijft hij drie maanden. Op de terugweg doet hij Panama, Martinique en Guadeloupe nog aan. Van deze periode is hier weinig werk te zien. Wel wordt gezegd dat de invloeden die hij in met name Tahiti op doet pas vijftien jaar later in zijn werk wordt verwerkt. Hierbij moet je denken aan vissen, schelpen, vogels en botanische motieven die hij later gebruikt in knipsels en collages. In Tahiti maakt hij in opdracht een grote muurschildering. Terug in Frankrijk ontmoet hij de Russische Lydia Delectorskaya die vanaf nu zijn favoriete model wordt. Je ziet haar in La grande robe blues et mimosas (de grote blauwe jurk en mimosa, 1937). In 1939 gaan Amélie en Henri Matisse na 40 jaar huwelijk uit elkaar. Matisse verhuist tijdelijk terug naar Parijs.
Tahitiaanse herinneringen vinden hun weg
Daarna begint de Tweede Wereld Oorlog en regelt hij een veilig onderkomen voor zijn kunstwerken in de Banque de France in Parijs. Zelf verhuist hij terug naar zijn voormalige woning met tuin en studio in Cimiez. De oorlogsjaren zijn voor Matisse gevechten tegen zijn kwalen zoals darmkanker en galstenen. In 1943 vertrekt hij weer naar Nice, nadat hij daar een bombardement meemaakt, vertrekt hij verder landinwaarts naar Vence. Daar woont hij in Villa Le Rêve (Villa de droom). In Vence maakt hij in 1948 zijn laatste schilderij.
Vijftien jaar na zijn verblijf op Tahiti, gaat hij aan de slag met de ervaringen die hij daar heeft opgedaan. Motieven als schelpen, vissen, botanisch elementen en vogels vinden hun weg op canvas, geweven in wandkleden en als knipsels. Hij begint aan een nieuwe serie interieur schilderijen. Hier hangt onder andere Intérieur au rideau égyptien (interieur met Egyptisch gordijn, 1946). Deze knipsels plakt hij ook op de muren van zijn appartement annex studio. In de laatste zaal (multimedia-ruimte) zie je hier beelden van.
Het einde van de reis met Henri Matisse nadert
Met het binnengaan van zaal negen, nadert het einde van een lange reis. Hier hangen een aantal knipsels zoals verschillende variaties op Nu bleu (blauw naakt) en acanthus (1953) een van zijn laatste knipsels. Je ziet naast de knipsels de schetslijnen voor het vervolg. Ondanks zijn broze gezondheid accepteert hij in 1954 nog een opdracht voor het ontwerp van een glas-in-loodraam voor een kerk in de staat New York.
Rockefeller zet Matisse aan het werk
Zijn opdrachtgever in New York is niemand minder dan Nelson A. Rockefeller. Tijdens het maakproces van dit werk, overlijdt Matisse. Deze opdracht is in de geest van Matisse na zijn dood afgemaakt en verscheept naar Amerika. Op 3 november 1954 overlijdt Henri Matisse in Cimiez. Hier ligt hij begraven. Om te zien welke reis je hebt gemaakt, kun je in de multimedia ruimte (zaal 10) nogmaals de sporen van Matisse volgen. Het is een indrukwekkende reis en als je deze reis ook wilt maken tussen nu en 26 januari 2025 raad ik je aan op tijd een ticket te boeken want er is echt heel veel belangstelling voor deze tentoonstelling.
Matisse, uitnodiging voor een reis is nog tot en met 26 januari 2025 te beleven in Fondation Beyeler (Basel-Riehen). Kijk hier voor de details.
Vanuit het Station Basel Bad kun je met het Deutschland Ticket tram 6 pakken naar Riehen.
Bij de entree liggen zaalboekjes klaar met handige informatie. Via deze link kun je de Engelstalige versie van dit zaalboekje downloaden.
Terug in Nederland van onze treinreis, ontdekken we dat Jeroen Krabbé ook de voetsporen van Matisse heeft gevolgd. Sinds 3 november zoekt Krabbé Matisse op zondagavond om 20.20 uur te zien op NPO2.
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van Museum Fondation Beyeler, AVROTROS, de genoemde kunstenaar(s) en alle bruikleengevers.
Een extra tip voor reizigers naar Venetië
Bij vertrek uit Venetië zagen we een poster waarop een nieuwe Matisse-tentoonstelling werd aangekondigd. Matisse en het Mediterrane licht is tot en met 4 maart 2025 te zien in Venezia Mestre, Centro Culturale Candiani. Check deze site voor de details. Volg #MatisseMUVE op de socials.
