In mijn eerste (tijdelijke) blog ‘In het spoor van onze bevrijders’ was het Nationaal Onderduikmuseum een van de eerste musea die ik heb bezocht. In het kerkje van Aalten was een herdenkingsbijeenkomst voor de 19 jonge Aaltense mannen die in de meidagen van 1940 meevochten op de Grebbeberg. Zeven van hen overleven dit niet. Aansluitend op deze bijeenkomst opende Gerda Brethouwer de expositie ‘Aalten zwijgt niet’.  Ik ben nu terug om Gerda te bevragen over haar werk als museumdirecteur.

Waar ben je geboren? Was er in jullie gezin ruimte voor kunst en cultuur en hoe uitte zich dat?

Gerda: “Ik ben geboren in de buurtschap Barlo, gemeente Aalten, op boerderij ‘De Luthe’. Hier woonde ik met ouders, grootouders, twee oudere zussen en een jongere broer. Het was er een drukke bedoening met veel discussie aan tafel. Er was altijd een bord extra voor iedereen die er bijkwam. De volwassenen vertelden veel verhalen. De waarde van geschiedenis uitte zich ook in voordrachten mijn grootvader (Hendrik Obbink) schreef gedichtjes, mijn vader speelde trombone en tijdens verjaardagen werd en volop gezongen.”

Wat is je vroegste museumherinnering? Waarom maakte dit zo’n indruk?

“Ik ben vernoemd naar mijn tante Gerda. Zij logeerde alle feestdagen bij ons en wij logeerden in de vakanties bij hen in Wassenaar. Mijn tante nam mij mee naar het Vredespaleis en musea. Met haar bezocht ik zo ook het Volkenkundig Museum in Leiden. Het besef van de geschiedenis en andere culturen. Ik weet het moment nog heel goed dat ik een mummie zag: dat sloeg in als een bom. Van mijn spaarcenten heb ik toen een boekje met afbeeldingen van Griekse amfora gekocht. Ik kon uren kijken naar de beschilderde taferelen. In ons museum hoor en zie ik ook kinderen die ondersteboven zijn van iets dat heel oud is.”

Sinds wanneer ben je directeur van het Nationaal Onderduikmuseum. Hoe ben je op deze plek terechtgekomen?

“Sinds 2011 ben ik directeur van het Nationaal Onderduikmuseum. Jarenlang heb ik in het westen gewoond en gewerkt, maar kwam steeds graag terug. De Achterhoek trok me steeds meer. Toen ik voor adviesbureau BMC werkte en opdrachten in het gehele land deed, pakte ik mijn kans en ben met mijn man (Utrechtenaar) verhuisd naar De Heurne. Even later was er een museumvacature en ben ik aangenomen om een koers voor de toekomst uit te zetten. Het was direct duidelijk dat het verhaal van de onderduik in Aalten meer (landelijke) aandacht verdient”. Dat is nog steeds mijn missie.”

Hoe zou je de sfeer in Aalten (in de Achterhoek) willen omschrijven? 

“Mijn jeugd was heerlijk, altijd buiten en met de gemoedelijkheid van een hechte buurtschap waar mensen elkaar nog groeten. We hebben geen seconde spijt van onze verhuizing van Utrecht naar De Heurne. De gemoedelijke sfeer in de Achterhoek spreekt ons erg aan. Het wonen in een grensstreek maakt dat er meer perspectieven zijn om je omgeving te ervaren, maar ook om naar verleden en toekomst te kijken. Ik ben opgegroeid met verhalen en rituelen. Naoberschap was in mijn jeugd nog echt nodig voor het voortbestaan van het boerenbedrijf en de buurtschap waarin men op elkaar was aangewezen. Dat principe sluit naadloos aan bij de missie van het museum: met kleine verhalen de grote geschiedenis vertellen. Het ontdekken van de ander en het andere heeft mij daarbij altijd geïnspireerd en verrijkt. Ik ontdek ook nog steeds de regio aan beide kanten van de grens.”

Wat is je grootste uitdaging voor je museum in de komende jaren?

“Nationaal Onderduikmuseum wil als inspirerende leer- en ontmoetingsplek nog beter beantwoorden aan de groeiende vraag naar ons verleden. In het authentieke onderduikpand wordt vanuit de toenmalige bewoners over onderduiken en onderduikhelpers verteld. Sinds de opening in 2004 is de inrichting van het onderduikpand niet vernieuwd. Die noodzaak is er nu wel en samen met de groeiende vraag (vooral vanuit het onderwijs) en scherpere focus, is er behoefte aan het herschikken en vernieuwen van alle onderdelen van het museum zodat deze in lijn komen met het centrale thema: de onderduik. Belangrijk onderdeel is ook de realisering van Onderduikmuseum Junior, opgezet vanuit het perspectief van kinderen en jongeren.”

Welke vrouwelijke kunstenaar zou je graag ontmoeten of ontmoet hebben en waarom?

“Tijdens mijn studie kunstgeschiedenis ontdekte ik dat vrouwen zeer onterecht ontbreken in de geschiedenisboeken. Zo ook Artemisia Gentileschi (1593-1656), zij groeide op in Rome, gaat bij haar vader in de leer en wordt een zeer succesvol kunstenaar. In Florence wordt ze als eerste vrouw toegelaten tot de Accademia dell’ Arte del Disegno. Ze werkt voor belangrijk (internationale) opdrachtgevers. Ondanks de tegenwerking, vernedering en mishandeling is haar wilskracht nooit gebroken: “Ik heb de spirit van een Caesar in de ziel van een vrouw”, zei ze zelf. Terecht is er nu meer erkenning voor haar werk met indringende taferelen en de dilemma’s, keuzen en daden van vrouwen als Cleopatra, Judith of Magdalena. Ze houdt ons een spiegel voor en vertelt verhalen die universeel zijn, ook nu nog! Ik ben vooral nieuwsgierig naar het toekomstig werk van (vrouwelijke) kunstenaars. In het museum willen we hen betrekken in het meedenken over identiteit en het leven in de grensstreek.”

Wat is je favoriete…

Museum

“Ja…., dat is een onmogelijke vraag. Als ik een tip mag geven: ga de grens over naar Schloss Moyland bij Kleef (collectie Joseph Beuys), of naar de musea in Keulen zoals Ludwig of Kolumba. Relatief onbekend is Insel Hombroich, een landschapspark aan de oever van het riviertje de Erft bij Neuss. In de her en der verspreide tentoonstellingsgebouwen ontworpen door Erwin Heerich, wordt het neusje van de kunst (zoals Rembrandt naast Bart van der Leck) tentoongesteld. Heel bijzonder. Je kan er heerlijk dwalen en verpozen. Een onbeschrijfelijke ervaring van schoonheid eigenlijk.”

Boek

“Ook een vraag waarop ik veel antwoorden kan geven. Ik houd van de familie-epossen van Isabel Allende (1942). Orhan Pamuk met zijn poëtische vertellingen over de rijkdom van Oost en West, islam en christendom, traditie en moderniteit. Milan Kundera ‘De ondraaglijke lichtheid van het bestaan’ (1984). Recent heb ik het boekje ‘Het Grote Gebeuren’ (1958) van Belcampo (pseudoniem van Herman Pieter Schönfeld Wichers (1902-1990) opnieuw gelezen. Jaap Drupsteen, bewerkte het verhaal in 1975 voor de televisie.” 

Film

“Het boek van Milan Kundera, is onder de titel ‘The unbearable lightness of beeing’ indrukwekkend verfilmd. Ook de tiendelige TV-serie ‘Dekaloog’ (1989) van Krzysztof Kieslowsky gaat over existentiële vragen, angsten en het tekort aan zekerheden. Je krijgt begrip voor de uiteenlopende keuzes van de  hoofdpersonen, goed en fout wisselen stuivertje. Conclusie: volg je eigen moreel kompas op je levenspad. Ik wil toch ook nog één andere film noemen: La Guerre du Feu. (1981). Met veel humor krijg je een lesje in de eeuwenlange geschiedenis van de mensheid. Je ziet hoe Neanderthalers en Homo Sapiens elkaar ontmoeten.

Gerecht

“Voor gerechten uit de Aziatische keuken kan je me altijd wakker maken. Rijsttafel was altijd vaste prik als ik in Wassenaar logeerde. Die geuren alleen al. Ik kan heerlijk genieten van afhaalmaaltijden van een goede TOKO of Thai maar kook ook graag zelf. Samen met  bevriend fotograaf Bob Negrijn heb ik een Indisch kookboek gemaakt. Hiervoor heb ik de gerechten samengesteld. Ik maak nog steeds zelf de lekkerste sambals.”

Vrijetijdsbesteding?

“Naast kunst en cultuur houd ik van lekker eten en dat uit de natuur te halen of vers te kopen. Ik zit dus goed hier in De Heurne naast het bedrijf Smits ‘Vers van het land naar de klant’ en de samenwerking met vers-specialisten uit de regio. Ik heb een verzameling bijzondere kookboeken waar ik nooit uit kook maar wel inspiratie uit haal.”

Welke exposities mogen we in 2023/2024 verwachten in het Nationaal Onderduikmuseum?

We bereiden verschillende exposities voor:

• • Dutch National Battalion DNB – het zogenoemde ‘Vergeten Bataljon’ een leger van meer dan 400 jonge mannen, boerenzonen, onderduikers en verzetsmensen, afkomstig uit heel Nederland, die zich na de bevrijding aansloten, en in de frontlinie meetrokken met het Canadese leger.
  • Pilotenlijn – de geschiedenis van de opvang en doorvoer van Geallieerde soldaten, waaronder vele in de regio Achterhoek, en Lichtenvoorde (‘Klein Engeland’).
  • Klaus Grunewald – de geschiedenis van de gevluchte Joodse familie Klaus uit Düsseldorf en het beeldend werk van de in Eibergen ondergedoken Klaus. In samenwerking met Kazerne Dossin in Mechelen en de Kunstacademie en Archief in Brussel.
  • Het blijkt nodig meer context te bieden over het onderduiken en hoe het netwerk werkte, lokaal, regionaal en landelijk, zoals de LandelijkeOrganisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO).. Dat gaan we doen via een vaste Context Tentoonstelling waarin diverse personen uit de belevingspanden terugkeren. We willen de verhalen in een groter verband plaatsen, thematisch, geografisch en chronologisch.

© tekst Gerda Brethouwer en Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van het Nationaal Onderduikmuseum.