In 2015 stond ik in Amsterdam oog in oog met werken van Edvard Munch in de tentoonstelling Munch en Van Gogh. Dit najaar was ik in Oslo en zag ik de geknikte façade van het nieuwe Munch-museum. De Noorse schilder had vier jaar voor zijn dood in 1944 de stad Oslo laten weten dat zij zijn artistieke erfenis zouden krijgen. Daar hoorde dan wel een museum bij. Na veel gepraat werd het eerste Munch museum in 1963 geopend. In 2021 is het nieuwe Munch Museum geopend. Over het hoe en waarom en natuurlijk wat er te zien is gaat dit verhaal.

“Ik schilder niet wat ik zie, maar wat ik zag!”.
Het gaat dus om de innerlijke belevenis, een geestelijke onrust.
citaat Edvard Munch

Edvard Munch en Vincent van Gogh

Wat Vincent van Gogh betekent voor Nederland, betekent Edvard Munch (1863-1944) voor Noorwegen. Munch is in 1863 in Ekely, dichtbij Oslo geboren. Zijn moeder sterft als hij vijf jaar oud is aan tbc, zijn zus overlijdt aan dezelfde ziekte als ze vijftien jaar is. Op zijn zeventiende begint Munch te schilderen aan de Kunst- en Handwerkschool in Christiania, het huidige Oslo. Zijn ervaringen met ziekte en de dood verwerkt Munch in de kunst. Zo verwijst het schilderij Het zieke kind (1885-1886) naar het ziekteproces van zijn zus. Als hij in 1889 in Parijs woont en werkt, krijgt hij het bericht dat zijn vader is overleden. De angst voor het verlies van zijn familie blijft de jonge Munch achtervolgen. Als we Munch met Van Gogh vergelijken, kun je zeggen dat hij deze geestelijke onrust gemeen heeft met Van Gogh. Van Gogh vindt rust in de natuur, voor Munch speelt het psychische een belangrijke rol. Voor Munch is het niet de oppervlakkige schijn die telt, maar wel wat werkelijk gebeurt. 

Via de kunst leert Munch zijn emoties te uiten.

Parijs 1880

Ondanks het feit dat Edvard Munch en Vincent van Gogh elkaar volgens kenners nooit hebben ontmoet zijn er aardige parallellen te trekken. Zie de lijstjes onderaan dit verhaal. In 1880 woonden en werkten beide schilders in Parijs. We weten dat Munch het werk van Van Gogh kende en zelfs bestudeerde net zoals hij deed bij andere kunstenaars. Munch nam nooit rechtsreeks een techniek of stijl van iemand over. Hij vermengde de nieuw verworven kennis met zijn herinneringen en gedachten tot eigen beelden (het proces van transformerende herinnering). 

Zenuwinzinking en opname

Na Parijs trekt Van Gogh naar het zuiden van Frankrijk en gaat Munch terug naar Scandinavië. In 1908 krijgt Munch een zenuwinzinking, opname volgt in een rusthuis in Kopenhagen. Van Gogh krijgt een zenuwinzinking in Arles en wordt opgenomen in Saint-Remy de Provence. Hier zoekt van Gogh heil in de natuur zoals we zien in zijn irissen, seringen, korenvelden en cipressen. Na zijn verblijf in Kopenhagen reist Munch terug naar de omgeving van Oslo. Er breekt een nieuwe fase aan in zijn werk. Na schilderijen/tekeningen met uitbeelding van persoonlijke wanhoop richt Munch zich nu meer op algemenere onderwerpen zoals landschappen, arbeiders en kinderen. Een van zijn grootste opdrachten kreeg hij voor de viering van de 100ste verjaardag van de universiteit van Oslo (1911).

Stad Oslo erft Munch’s werk

Vier jaar vóór zijn dood in 1944, beslist Edvard Munch dat na zijn overlijden al zijn werk naar de Stad Oslo gaat. Het hele oeuvre van Van Gogh gaat na zijn overlijden naar zijn broer Theo en na diens overlijden naar Vincent’s schoonzus Johanna. Zij vermaakt Het later aan haar  enige zoon Vincent Willem. In 1962 ondertekent de Vincent van Gogh Stichting een convenant met de Staat der Nederlanden waarbij de familie Van Gogh de resterende verzameling schilderijen, tekeningen en brieven overdraagt aan de Staat. Dit is de grondslag voor het Van Gogh Museum dat in 1973 opent. 

Eerste Munch Museum

Ondanks dat Munch bij leven zijn erfenis kenbaar heeft gemaakt, duurt het tot 1963, bijna twintig jaar na zijn dood, voor zijn museum in Oslo (Tóyen) wordt geopend. Al snel is de belangstelling voor het werk van Munch groter dan de plannenmakers hebben voorzien, het museum is na de opening al heel snel te klein. Later komen daar klimaatbeheersing en beveiligingsvraagstukken bij, gevolgd door een inbraak in 2004. Naast een versie van de Schreeuw (er zijn vier geschilderde versies van dit werk) is hierbij het doek Madonna gestolen. Twee jaar later zijn beide doeken terug, en laait de discussie over de beveiliging van het museum weer op. Het Munch-museum gaat dicht en er worden plannen gemaakt voor een nieuw museum dat in 2021 wordt geopend in de wijk Bjørvika. Het resultaat is een kunsttempel van dertien verdiepingen, met de naam van de kunstenaar in hoofdletters.

MUNCH is gebouwd voor de toekomst.
MUNCH transformeert de skyline van Oslo, maar buigt tegelijkertijd
respectvol naar de stad eromheen.
Dit is de visie van de architecten.

MUNCH buigt voor de stad

En daar sta ik dan in Oslo in de wijk Bjørvika met links van me het beroemde Noorse Opera en Ballet gebouw en recht voor me staat MUNCH. Dit museum is een ontwerp van het Spaanse architectenbureau Estudio Herreros. Uiteraard ging hier ook weer een lang discussie en keuzeproces aan vooraf. De Spanjaarden wonnen de competitie. Juan Herreros, oprichter van het architectenbureau zegt over het Munch plan: “Edvard Munch gaat over het niet accepteren van conventionele regels, over het vechten tegen tegenstand, over nooit opgeven. Het gebouw staat er, het heeft een krachtige uitstraling en het maakt deel uit van de stad. Het zegt: ‘Oké, hier ben ik. Ik draag de erfenis van de belangrijkste kunstenaar uit de Noorse geschiedenis en ik kijk gefascineerd naar Oslo en het fjord, omdat het de stad en haar collectieve dromen zijn die mij hebben gevormd.” Het Munch museum heeft de skyline van Oslo veranderd, volgens de architect buigt het gebouw respectvol naar de stad eromheen. Dat is mooi gezegd, nu naar binnen. 

MUNCH is meer dan een museum
het is een dynamische ontmoetingsplaats voor kunst & beleving.

MUNCH is meer dan een museum

Op de website van MUNCH lees ik dat MUNCH meer is dan een museum. Dat wordt direct duidelijk als we het museum binnenlopen. De ontvangsthal lijkt wel op een vertrekhal van een luchthaven: groot, ruim en vol ‘informatieborden’. We worden er direct op geattendeerd dat we in het museum staan met de grootste collectie schilderijen van Munch. Om je te kunnen oriënteren in dit grote gebouw, kan ik je aanraden om de audio tour te openen op je telefoon. MUNCH is een multifunctioneel gebouw, naast kantoren voor museummedewerkers, zijn er onderzoeksruimtes, presentatieruimtes, een dakterras en een restaurant.

Edvard Munch Shadows

Wij beginnen onze Munch-verkenning op de zevende verdieping bij Edvard Munch Shadows. De laatste dertig jaar van zijn leven woont en werkt Munch in zijn villa in Ekely. Je kunt het nu bijna niet geloven, maar dit huis is in 1960 met de grond gelijk gemaakt. Met verschillende multimedia technieken zoals licht, geluid en bewegende beelden komen huis en leven van Munch hier weer tot leven. We worden door zijn huishoudster verwelkomt, ze vertelt dat de schilder er nog niet is, maar dat we ons vrij moeten voelen om zijn huis alvast zelf te verkennen. Er volgt een verrassend leuke kennismaking.

MUNCH herbergt ’s werelds grootste collectie van Edvard Munch’s werk,
met vijf tentoonstellingen over iconische werken zoals
De Schreeuw, Madonna, De Zon en meer.

Munch ook graficus en etser 

Naast schilder was Edvard Munch ook lithograaf en maakte hij houtsneden, hij was ook bekend als graficus. In een tweede expositie op de zevende verdieping Edvard Munch Up Close  ontdekken we houtsneden en lithografieën van Munch’s hand. Op zijn dertigste ontdekt Munch de etstechniek waarna hij zich er met volle overgave op stort. Van zijn schilderijen wordt vaak gezegd dat ze summier zijn van uitvoering. In zijn grafische werk kun je de fijnste nuances onderscheiden, bijvoorbeeld in de portretten. 

Munch schilder van muurschilderingen

Naast werken op canvas ontdekken we op de zesde etage grote monumentale muurschilderingen. Voor de viering van de 100ste verjaardag van de Universiteit van Oslo werden Munch en verschillende andere kunstenaars in 1911 uitgenodigd om enkele monumentale (muur)schilderijen te maken. In de zaal Edvard Munch Monumental ontdek je het ontstaansproces van zijn muurschildering zoals de Zon. Via een flyer en informatie op de audiotour komt dit proces tot leven.

De schreeuw op vier

Het bekendste werk van Munch is de Schreeuw. Van dit thema heeft hij naast litho’s en tekeningen vier geschilderde versies op doek gemaakt. Naast twee olieverf exemplaren ook een in tempera en een in pastel op karton. Het olieverf doek van de Schreeuw uit 1893 wordt gezien als de beroemdste versie. Deze hangt niet in het MUNCH museum, maar iets verderop in Oslo in het Nationaal Museum van Oslo. Het olieverfschilderij uit 1895 is in 2012 voor een (onbekend) recordbedrag verkocht aan een particuliere verzamelaar. Hier hangt de versie uit 1910, de schreeuw uitgevoerd in tempera op karton. Bij de tempera-verftechniek worden pigmenten gemengd met een wateroplosbaar bindmiddel, zoals eidooiers. Met dit bindmiddel wordt verf gemaakt op waterbasis. Het schilderij wordt na droging wel waterbestendig. 

Treedt binnen in de Munch-kluis

De versie van de Schreeuw in het MUNCH wordt door kenners gezien als de meest sombere en introspectieve van de vier schilderijen. Het werkt hangt met drie andere werken in een aparte ruimte en wordt beschermd voor het licht door een schuifdeur. Ik sta tussen een grote groep bezoekers in deze ruimte te wachten tot het luik open gaat en de Schreeuw zichtbaar wordt. Het is een geliefd foto-object waardoor je nauwelijks kunt genieten van het werk. Ik loop later op de middag nog eens terug en dan is het heel rustig en kan ik de details van de Schreeuw (in tempera en olieverf) in alle rust bekijken.

Uitzicht vanaf het dakterras

In mij hoofd begint het te duizelen, niet zo zeer door de vele werken van Munch maar meer door de vele bezoekers die fanatiek foto’s maken en weinig tijd nemen voor de kunst. We pakken de roltrap richting het dakterras om even op adem te komen. Vanaf de dertiende verdieping heb je een prachtig uitzicht over de stad en het Oslo fjord. Ook op deze najaarsdag schijnt de zon nog volop en is het genieten. Na een drankje en een pauze, gaan we naar een van de tijdelijke exposities in het MUNCH.

ZIFZAFA van Lawrence Abu Hamdan

In ZIFZAFA neemt de Jordaanse kunstenaar Lawrence Abu Hamdan (Amman, 1985) ons mee naar de bezette Golan-hoogte. Zifzafa is een Arabisch woord voor een wind die alles op zijn pad laat schudden en rammelen. Lawrence Abu Hamdan laat ons hier het effect zien van meer dan 30 geplande windturbines op het leven de bewoners van de bezette Golanhoogten. Het mechanische gebrul van de windmolens vermengt zich met opnames van spelende kinderen, zoemende bijen en zingende vogels. Abu Hamdan heeft ook een video opgenomen van saxofonist Amr Mdah, die speelt vanaf het balkon van een van de kleine huizen in het gebied. Met een mix van deze elementen heeft Abu Hamdan een akoestisch portret gemaakt van de Golanhoogten: het is zowel een waarschuwing voor wat verloren dreigt te gaan als een verslag van de veerkracht van de gemeenschap.

De groene beweging of terreur?

De vraag die de kunstenaar bezig houdt is: Wie lijdt onder de gevolgen van de groene beweging van de Israëlische regering? Hij laat ons het proces zien en horen. In deze installatie hoor je hoe het geluid van de 250 meter hoge windturbines zich vermengt met alledaagse geluiden en ontdek je de gevolgen ervan op een lokale (Palestijnse) gemeenschap. Het werk is naast een krachtige installatie ook belangrijk voor kritische vragen over de groene beweging en degenen die lijden onder de transitie naar zogenaamde schone energie. 

Dit is ook relevant in verband met de huidige protesten tegen windturbines hier in Noorwegen/Sápmi. En zo komen we via de Golan-hoogte terug in Noorwegen. We sluiten ons bezoek aan het MUNCH af met een etentje in het restaurant op het dak. Helaas moet ik mijn keuze voor de vegetarische biefstuk van paddenstoelen later bezuren met darmklachten. Een kleine teleurstelling na een prachtig dag in het MUNCH, een museum om nog eens naar terug te gaan. 

MUNCH is een plek voor iedereen.
We streven ernaar het idee van wat een museum kan zijn te verbreden en nieuwe perspectieven en ervaringen te openen.
Juan Herreros

MUNCH in Oslo heeft de grootste collectie schilderijen van Munch. Het museum is zeven dagen per week geopend en op donderdag tot en met zondag zelfs tot 21.00 uur. Kijk voor meer details op de museum website. 

Overeenkomsten tussen Vincent van Gogh en Edvard Munch:

• • • Beide schilders behoren in hun geboorteland tot de top van de schilderkunst;
    • In 1880 woonden en werkten beide schilders in Parijs, hun pad kruiste zich niet;
    • zowel Van Gogh als Munch schrijven brieven aan familie en collega’s;
    • Van Vincent van Gogh’s hand zijn 820 brieven bekend, hij kreeg 83 brieven van 25 correspondenten, Munch werd 80 jaar en schreef maar liefst vier maal zoveel brieven. In zijn erfenis zaten 2600 brieven en 1500 kladversie, hij ontvang ruim 5800 brieven van meer dan 400 afzenders;
    • Het leven van beide schilders wordt gekenmerkt door zenuwinzinkingen en opnames;
    • De natuur was voor Vincent van Gogh zijn belangrijkste inspiratiebron, voor Munch wordt de natuur een belangrijke inspiratiebron na zijn opname voor zijn zenuwinzinking;

• • • De artistieke erfenis van beide schilders gaat naar de overheid: Edvard Munch regelt het zelf met de stad Oslo en de erfenis van Van Gogh gaat via zijn tante een neef over naar de Stichting Vincent van Gogh die een convenant met de Nederlandse Staat tekent;
    • Beide meester-schilders hebben een museum dat naar hen vernoemd is: Van Gogh Museum in Amsterdam en het Munch Museum in Oslo;
    • In 2001 zijn in het Munch Museum de schilderijen de Schreeuw en Madonna gestolen, in 2002 zijn uit het Van Gogh Museum Zeegezicht van Scheveningen en Uitgang van de Hervormde Kerk van Nuenen gestolen;
    • Na twee jaar zijn de gestolen werken van Munch weer terug in Oslo (2006), het duurt veertien jaar voor de twee gestolen werken van Van Gogh weer terug zijn in Amsterdam (2016). 

Enkele verschillen tussen beide schilders:

• • Vincent van Gogh werd maar 37 jaar, Edvard Munch mocht uiteindelijk 80 kaarsjes uitblazen;
  • Van Gogh maakte zelf een einde aan zijn leven, Munch sterft een natuurlijke dood;
  • Munch kon goed leven van zijn artistieke talent, dat is Van Gogh nooit gelukt;
  • Edvard Munch kreeg nadat zijn eerste museum in Tøyen/Oslo werd gesloten in 2021 een compleet nieuw museum, de directie van het van Gogh Museum in Amsterdam heeft in augustus 2025 de noodklok geluid. Net als het oude Munch-museum toentertijd voldoet het huidige Van Gogh museum niet meer aan de moderne eisen voor onder andere klimaat beheersing, brandveiligheid en beveiliging. “Vanwege achterstallig onderhoud valt het behoud van de kunst, en de veiligheid van het publiek niet te garanderen,” aldus de directeur. Het ministerie zegt (voorlopig) dat het museum het tekort (ruim 2,9 miljoen euro) zelf moet dekken.

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst.
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van MUNCH Oslo, de genoemde kunstenaars en alle bruikleengevers.