Modern Couples
Barbican Centre London
Na Metz geeft nu ook het Barbican Centre in Londen kunstenaarsparen, met Modern Couples, het grote podium. De organisatie in het Barbican ART Centre belooft een totaal andere opzet dan in Centre Pompidou Metz.
De ondertitel van de tentoonstelling is hier: kunst, intimiteit en avant-garde. In Metz was dat simpelweg Couples Modernes 1900-1950. Kunst en avant-garde zijn de grote gemene delers. De intimiteit spat in Londen van de muren. In dat opzicht is het zeker een andere tentoonstelling. Maar ook wat de keuze betreft van de kunstenaarsparen. Geen Nelly en Theo van Doesburg, geen Anni en Josef Albers maar wel veel extra ruimte voor Engelse kunstenaarsparen.
sneak preview Londen
Voor we beginnen even een terugblik naar Metz…
Centre Pompidou Metz
Het komt niet zo vaak voor dat ik een tentoonstelling twee keer bezoek. Niet omdat ik het niet wil. Maar simpelweg omdat het aanbod zo groot en divers is, dat ik dan uiteindelijk toch voor een andere expositie kies. Voor mijn favoriete onderwerpen vrouwelijke kunstenaars en kunstenaarsparen maak ik graag een uitzondering. In augustus jl. bezocht ik Couples Modernes in Centre Pompidou en zag toen dat er een vervolg zou komen in Londen. Een nieuw reisplan was geboren.
Zo zijn ze er toch nog even bij.
Knipoog naar Metz
Vóór ik mijn avontuur in Londen met je deel, blik ik even kort terug naar Metz. In het Centre Pompidou Metz zijn de kunstenaars en hun werk ingedeeld naar drie thema’s: ritme en vrijheid (1), een gedeelde ruimte (2) en de liefde opnieuw (3) uitgevonden. Het overkoepelende begrip was ook hier de drang naar vernieuwing, of zoals je wilt avant-garde. Daarnaast hebben de curatoren in Frankrijk meer kunstenaars van het Europese vasteland gekozen. Denk hierbij aan Nelly en Theo van Doesburg en het Duitse kunstenaarspaar Anni en Josef Albers.
Hier kun je alles nog eens teruglezen over de tentoonstelling Couples Modernes in Centre Pompidou Metz eerder dit jaar werd gehouden.
Boekje met teksten
In Londen krijgt iedere bezoeker bij binnenkomst een boekje. Op de omslag staat een foto van Dorothea Tanning met Max Ernst. Samen zitten ze op zijn sculptuur Capricon, de steenbok uit 1947. In Metz was dit prachtige beeld te zien, hier moet je het helaas doen met de foto op de omslag.
Zaaloverzicht Modern Couples, Barbican Art Galler , foto John Phillips Getty Images.
In deze veertien pagina tellende uitgave staat een plattegrond, een lijst van de opgenomen kunstenaarsparen, met een overzicht van de jaren waarin ze een relatie hadden en veel citaten.
De tentoonstelling beslaat 23 zalen verdeeld over twee verdiepingen. Als je alles een beetje wilt zien en lezen, ben je minimaal twee-en-een-half uur zoet. Met een blik op 39 onderwerpen, raakt je hoofd snel gevuld. In Metz kon je tussentijds pauzeren. Als je dat in Londen ook wilt, vraag dan bij de kassa om een zogenaamde re-entry. De onderstaande onderwerpen komen in Londen allemaal aan bod. Aan jouw de keuze!
activisme – agendapunten forceren – zakenvrouwen – scheiden – kansen grijpen – clandestien – coauteur – communicerende vaten – collages – durf – verlangen – elegie (treurzang) vertrek naar het platteland – feminisme – cadeaus – intimiteit – vrijheid –
de liefde bedrijven -spiegeling – muze – mythologie – nest – transgender – spelen – het gedrukte woord – publiciteit – Pygmalion – radicale abstractie – her-uitvinden –
revolutie – selfie – op een zijspoor – totaal kunst – trio-relaties – Utopia – de twee-mensen -beweging – oorlog en röntgenstralen
De intimiteit spat er van af
De lens waardoor de samenstellers in Londen hebben gekeken is er een met een ruim begrip voor passie én alle vormen van intimiteit. Dit alles in de context van de relatie (vormen) tussen de kunstenaarsparen. Hierdoor komt o.a. het gender-aspect in Londen sterker naar voren dan in Metz. Vooral het begin van de tentoonstelling worden allerlei intieme details gedeeld met de bezoekers. Uit brieffragmenten kun je lezen hoe Camille Claudel en Auguste Rodin (1882-1892) in hun meest liefdevolle jaren elkaar noemden of van elkaar droomden.
Marcel Duchamp schrijft in een brief aan Maria op 20 juni 1949:
‘Ik denk ook aan het studio-nest naast de mijn. Dat was echt het begin van ons klooster.
Je kon je hierin perfect met mij isoleren. Niemand zou zich er ooit van
bewust zijn dat dit nest, weg van de wereld, zou bestaan’.
De muren spreken
Ook Vita Sackville West en Virginia Woolf (1925-1928) laten hun genegenheid hier via de muur spreken. In het begin van hun relatie schrijft Woolf aan West:
‘ … if you’ll make me up, I’ll make you’ (1925). In 1933 schrijft West aan Woolf: “ Dear Mrs. Woolf … I regret that you have been in bed …. though not with me …’
Als je dit leest, bedenk dan ook dat Virginia Woolf vanaf 1912 tot aan haar zelf gekozen dood in 1941 getrouwd was met Leonard Woolf.
Dali & Lorca
In de volgende ruimte ontdek ik een kant van Salvador Dali die ik nog niet kende. Hier wordt zijn poëtische relatie met de Spaanse dichter Frederico García Lorca (1923-1928) belicht. Officieel is niet bekend of deze mannen ook een seksuele relatie hadden. Dali insinueert hier later in zijn autobiografie wel op. Zeker is dat ze vijf jaar elkaars muze waren. Op de muur staat onderstaande tekst die Dali in 1927 aan Lorca schreef:
Hello, are you in Madrid, you happy little rooster?
We need our acts of madness, our foot traffic,
our weeping, our laughter, our hunger’.…
Picasso overschreeuwt Frida & Diego
Mijn favoriete kunstenaarskoppel Frida Kahlo & Diego Rivera (1927-1954) krijgen maar een bescheiden plekje in Londen. Ze moeten de kamer delen met Dora Maar en Pablo Picasso. (1936-1943). De Catalaanse schilder overschreeuwt in deze ruimte niet alleen zijn Mexicaanse collega’s, ook zijn minnares Dora Maar komt er karig vanaf. Bijna alle schijnwerpers in zaal 6 staan op Picasso gericht en dat vind ik wel jammer. Aan het begin van hun relatie (1936) vraagt Dora zich af: ‘Welke moed heb ik gehad om in je leven te stappen?’ Picasso was toen nog getrouwd met Marie-Therese Walter, de moeder van zijn dochter.… In 1943 zal hij Dora weer inruilen voor de jonge Franse schilder Francoise Gilot.
Van Frida Kahlo hangt hier alleen het doek ‘Little Deer’ (kleine hert) ui 1946. Je ziet een hert met het hoofd van Frieda in een bosrijke omgeving. Het hertenlijf is doorboort met pijlen. Aangeschoten wild? Of staat de pijn misschien symbool voor de pijnscheuten die Frida dagelijks voelt? Van Diego hangt er er een zwart-wit foto (1948) die is gemaakt door de vrouwelijke fotograaf Gisele Freund.
Frida’s intieme uitlatingen die hier op de muur staan, blijven dan wel weer hangen. Over Diego schrijft ze in een van haar dagboeken:
‘DIEGO is my urine, DIEGO is my mouth, in my heart, in my madness in my sleep…’
Tot 18 november 2018 was in het Victoria en Albert Museum (V&A) in Londen de tentoonstelling Frida Kahlo, Making herself up te zien. Mijn ervaringen kun je hier lezen.
Mary Cunard: geëerd en onterfd
Nieuw voor mij was het verhaal van Mary Cunard en jazz muzikant Henry Crowder (1928-1933). In de vijf jaar dat deze twee mensen een relatie hadden, heeft Mary een totaal andere wereld ontdekt. Als kind van een blanke, Amerikaanse miljonair heeft ze veel kansen gehad. Maar ze ervaart na de kennismaking met de zwarte jazz muzikant Henry Crowder dat het een zeer eenzijdige wereld is waarin zij tot die tijd heeft geleefd. Zeker in de tijd waarin er veel wordt gesproken over het koloniale verleden van Europa en de positie van de Afro-Amerikanen vind ik dit een goede keuze. Door haar relatie met Crowder, onterft Mary’s moeder haar dochter. Voor Mary geen familiekapitaal. Na de publicatie van haar boek Negro in 1934 ontvangt ze van anderen wel veel waardering en respect.
Over haar periode met Crowder schrijft Cunard later:
‘A man who introduced en entire world to me and two countries!’
Late erkenning
Lang zijn alleen de mannen van een kunstenaarspaar genoemd én geroemd om hun werk. Ook gezamenlijk werk (coproducties) werden vaak op het conto van de man bijgeschreven. Wist jij bijvoorbeeld dat de beroemde Barcelona stoel (1929) van …. ja zeg het maar …. Mies van der Rohe, net zoveel door zijn toenmalige partner Lilly Reich is bedacht? Jammer is wel, dat deze elegante stoel hier in Londen is weggedrukt onder aan de trap.
De hartelijke groeten uit Murnau
Heel mooi vind ik hier de ruimte waarin het werk van Gabriele Münter, Wassily Kandinsky (1902-1916), Marianne Werefkin en Alexej von Jawlensky (1896-1921) samenkomt. In 1908 brengen deze twee avant-garde kunstenaarsparen (met veel Russisch bloed) gezamenlijk de zomer door in het Duitse Murnau. Deze nieuwe omgeving in combinatie met de vele gesprekken die ze samen al hebben gevoerd over kleurgebruik en spiritualiteit in de kunst, komt in Murnau tot bloei. Alle vier komen ze tot een nieuwe weergave met ander kleurgebruik én volop energie. Murnau kan zich geen betere promotie bedenken dat de vele doeken die deze expressionisten hebben gemaakt.
Emilie Fögele en Gustav Klimt
Een grote hoekkamer is hier gereserveerd voor het Weense koppel Emilie Fögele en Gustav Klimt (1892-1918). Emilie heeft samen met haar twee zusters een gerenommeerd modehuis in Wenen. Klimt en zij zijn echte zielsverwanten. Ze delen hun passie voor mooie, weelderige stoffen en abstracte vormen. Kleding die Klimt schildert, planten zaadjes bij Emilie voor een nieuwe collectie. Omgekeerd is dat ook het geval. Het thema vrijheid wordt door Emilie op allerlei manieren uitgedragen. Je ziet dit o.a. in de los vallende jurken die haar modehuis op de markt brengt. Een coproductie van Emilie en Gustav is hun ontwerp van de kaftan (een los vallende huisjurk die zowel door vrouwen als door mannen wordt gedragen). In dit kledingstuk verwelkomen ze je ook in het Barbican Art Centre.
Een haiku voor Emilie
Een paar maanden vóór zijn dood in 1918 schrijft Gustav Klimt een haiku voor zijn grote liefde:
a water lilly
grow by the lake
it is in full bloom
but a handsome man
has wounded its soul
Mijn ervaringen in het Barbican Centre in Londen
- Het welkomstpaar in de eerste ruimte is Camille Claudel & Auguste Rodin (1882-1892). Links staat een buste (gips) van Claudel en rechts een borstbeeld (terracotta) van Rodin. Helaas merk ik ook hier weer dat Camille als leerling en muze wordt opgevoerd. Haar eigen unieke talenten, haar enorme scheppingskracht én het feit dat zij wel in marmer kon hakken en Rodin niet, blijven ook hier onder belicht. Claudel in een kunstenaar apart.
- Als je meer over Camille Claudel en Auguste Rodin wilt weten, kan ik je aanraden het onderzoek van kunsthistorica Karin Haanappel er eens op na te lezen.
- Wat mij ook opvalt in de tentoonstelling is dat in alle ruimtes eerst de naam van de vrouw wordt genoemd en daarna de naam van haar artistieke partner.
- Net als in Frankrijk hebben ook hier de samenstellers het begrip kunstenaarsparen in de ruimste zin gehanteerd. En dat is winst voor ons als bezoeker, want daardoor is het aanbod nog ruimer en des te verrassender dan wanneer alleen getrouwde kunstenaarsparen waren geselecteerd.
- Stiekem mis ik toch Nelly en Theo van Doesburg. De enige Nederlandse kunstenaar in deze tentoonstelling is schrijver Til Brugman. Op de tweede verdieping in zaal 18 worden zowel de relatie tussen Hanna Höch en haar partner Raoul Hausmann (1915-1922) als die van Hanna Höch met Til Brugman (1926-1935) getoond.
Modern Couples, kunst, intimiteit en avant-garde is nog t/m 27 januari 2019 te zien in het Barbican Art Centre (Silk Street) in Londen.
© tekst Wilma Lankhorst © gebruik afbeeldingen met dank aan het Barbican Art Gallery London, Centre Pompidou Metz en alle bruikleengevers. Foto's van de expositie met dank aan fotograaf John Phillips, Getty Images (10.102018-27.01.2019).
Meer weten over Londen?
Wil je meer weten over Londen en de vele musea in de Engelse hoofdstad, lees dan hier verder. Om gemakkelijk en efficiënt door Londen te reizen, kan ik je de Oyster Card van harte aanbevelen. Je kunt deze OV-kaart vóór vertrek in Nederland al online bestellen.
Noot:
De jaartallen tussen haken zijn de jaren waarin de twee genoemde kunstenaars een relatie met elkaar hadden.
Overzicht van kunstenaarsparen Barbican Centre
Kunstenaarsparen relatie van – tot
1
Camille Claudel en Auguste Rodin 1882-1892
Maria Martins en Marcel Duchamp 1943-1951
2
Alma Mahler en Gustav Mahler 1901-1911
Alma Mahler en Oskar Kokoschka 1912-1915
3
Chloe liked Olivia
Virginia Woolf and Vita Sackville-West 1925-1928
4-5
Nancy Cunard en Henry Crowder
Lili Elbe en Gerda Wegener 1904-1930
6
Frida Kahlo en Diego Rivera 1927-1954
Dora Maar en Pablo Picasso 1936-1943
7
Leonora Carrington en Max Ernst 1937-1939
Dorothea Tanning en Max Ernst 1942-1976
8
Federico García Lorca en Salvador Dalí 1923-1928
Portret George Platt Lynes © Glenway Wescott, foto John Phillips Getty-Images
9
PaJaMa: Paul Cadmus, Jared French en Margaret French 1937-1950
George Platt Lynes, Monroe Wheeler en Glenway Wescott 1927-1943
10
Claude Cahun en Marcel Moore 1909-195
stiefzussen en geliefden
11
Lee Miller en Man Ray 1929-1932
Lee Miller en Roland Penrose 1937-1977
12 Mad Love
Surrealism, Love/the Book
Toyen en Jindrich Styrsky 1922-1942
Unica Zürn en Hans Bellmer 1953-1970
13
Emilie Flöge en Gustav Klimt (sterft in 1918) 1892-1918
Portret van Luisa Casati (1920) ©Romaine Brooks, foto John Phillips Getty-Images
14
Marianne Werefkin en Alexej von Jawlensky 1896-1916
Gabriele Münter and Wassily Kandinsky 1902-1906
Natalie Clifford Barney en Romaine Brooks
15
Sonia Delaunay en Robert Delaunay 1901-1941
ruimte trappenhuis 1e naar 2e etage
Lilly Reich en Mies van der Rohe 1925-1937
Overzicht op 2 etage
16
Virginia Woolf en Leonard Woolf ? – 1943
Vanessa Bell en Roger Fry 1911-1913
Vanessa Bell en Duncan Grant 1913-1961
17
Sophie Taeuber-Arp en Jean Arp 1915-1943
Winifred Roberts en Ben Nicholson 1920-1931
Barbara Hepworth en Ben Nicholson 1931-1951
18
Hannah Höch en Raoul Hausmann 1915-1922 Hannah Höch en Til Brugman (enige NL) 1926-1935
19
Natalia Goncharova en Mikhail Larionov 1907-1962
20
Varvara Stepanova en Alexander Rodchenko 1916-1956
Lilya Brik, Osip Brik en Vladimir Mayakovsky 1915-1918
21
Benedetta en Filippo Tommaso Marinetti 1918-1944
Lavinia Schulz en Walter Holdt (beiden zelf gekozen dood in 1924) 1920-1924
Overzicht-interieur-©Eileen Gray & Jean-Badovici, foto John Phillips Getty-Images
22
Eileen Gray en Jean Badovici 1921-1929
Georgia O’Keeffe en Alfred Stieglitz 1917-1946
23
Aino en Alvar Aalto 1924-1949
Lucia Moholy en László Moholy-Nagy 1920-1929
op de twee verbindende gangen zie je hier
Margrethe Mather en Edward Weston 1913-1919
Tina Modotti and Edward Weston 1921-1927