In het Bucerius Kunst Forum in Hamburg staan de vrouwelijke kunstenaars de komende maanden op een voetstuk. In Geniale Frauen – Künstlerinnen und Ihre Weggefährten ontdek je het leven en het werk van 30 briljante vrouwelijke (Europese) kunstenaars en hun metgezellen. Vanuit de Nederlandse kunstgeschiedenis zijn dat Magdalena de Passe, Judith Leyster, Maria van Oosterwijck, Gesina ter Borch, Alida Withoos en Rachel Ruysch.Vanuit Vlaanderen komen daar Catharina van Hemessen en Clara Peeters bij. Je hebt tot en met 28 januari 2024 om deze geniale vrouwen en hun werk te ontdekken.

Verslag in een tweeluik

Zowel de tentoonstelling als de catalogus zijn zeer uitgebreid. Het onderwerp ‘kunstvrouwen uit hun schaduw halen’, staat hoog op de prioriteitenlijst van talrijke musea. Daarom verdeel ik mijn uitgebreide verslag in een tweeluik. Vandaag deel 1 (Catharina van Hemessen, Gesina ter Borch en Alida Withoos). In december volgt deel 2  met Judith Leyster Rachel Ruysch, Magdalena (van) de Passe en Angelika Kaufman.

Hoe is deze expositie opgezet?

Voor deze tentoonstelling heeft curator Katrin Dyballa (Bucerius) samengewerkt met twee collega’s van het Kunstmuseum Basel. Na intensief onderzoek hebben ze ruim 150 werken geselecteerd uit de 16^de tot de 18^de eeuw. Het aanbod is onderverdeeld in zeven thema’s: dochter-vader-broer (1), bewust ongetrouwd (2), carrière vóór het trouwen (3), carrière èn gezin (4), grafisch werk (5), kunstenaars aan het hof (6) en kunstenaars in de instituten (7). De opzet is rustig, de werken krijgen volop ruimte en de wanden zijn per thema in een andere kleur geschilderd. Van elke kunstenaar is er een korte biografie en een (zelf)portret. Om haar werk in een context te plaatsen zijn schilderijen van ‘metgezellen’ toegevoegd. En zo kom je aan een totaal van 152 werken. Neem de tijd. Er is helaas geen koffiehoek waar je even een pauze kunt nemen.

Catharina van Hemessen opent

Het eerste portret in de serie geniale vrouwen is van de Vlaamse Catharina van Hemessen (Antwerpen 1527/28-1567). Ze heeft haar zelfportret in 1548 geschilderd en gesigneerd met ‘Eco Catharina de Hemessen Me pinxi 1548’ (Ik Catharina heb mezelf geschilderd). De Hemessen kijkt ons aan en laat er geen twijfel over bestaan dat zij kunstschilder is. We zien een doek, een ezel, penselen en een vol verfpalet. Dit werk heeft ze gemaakt toen ze 19 misschien 20 jaar was. 

Catharina kreeg les van haar vader

Van haar vader en leermeester, schilder Jan Sanders van Hemessen, hangt iets verderop Het portret van een Edelman (1543). Naast het zelfportret van Catharina hangt De goudweefster (1530) van haar vader. Voor zo ver bekend is het zelfportret van Catharina het oudste zelfportret van een vrouwelijke kunstenaar in de westerse kunstgeschiedenis. Er zijn meerdere versies bekend van dit portret wat er op kan wijzen dat de kunstenaar het als promotiemiddel heeft gebruikt.

Jaloerse vader?

Jan Sanders van Hemessen liet zijn dochter mee profiteren van zijn professionele netwerk. Dat is niet het geval bij de Italiaanse Maria of Marietta Robusti, bijgenaamd La Tintoretta (1560-1590). Zij was de  oudste dochter van de beroemde Venetiaans schilder Jacopo Robusti alias Tintoretto. Het werk dochter en vader wordt allebei bij de Venetiaanse Renaissance ingedeeld. Ook Maria leerde het vak van haar vader. Dat deed hij met name door haar naar zijn werk te laten kijken. Tintoretto nam haar soms mee naar openbare opdrachten, maar dan moest ze jongenskleren aan trekken. Dit omdat ze als meisje niet overal toe gelaten zou worden. Ondanks het talent en de vele vragen naar portretten van haar hand, liet haar vader Maria niet gaan. Hij verbood haar om het huis te verlaten en gaf aan dat hij haar nodig had in zijn werkplaats.

Gesina ter Borch

In de categorie ‘dochter, vader, broer’ komen we nog twee Nederlandse kunstenaars tegen:  Gesina (of Geesken) ter Borch (Deventer/Zwolle 1631-1690) en Alida Withoos (1661/1662-1739) . Gesina ter Borch was schrijfster én tekenlerares.

Gesina is een dochter uit het derde huwelijk van kunstschilder Gerard ter Borch de Oude en respectievelijk de zus en halfzus van de schilders Gerard ter Borch de Jonge (1617-1981) en Moses ter Borch (1645-1667). Van Gesina hangen hier enkele tekeningen uit de collectie van het Rijksmuseum. Samen met haar broer Gerard ter Borch de Jonge heeft ze het In Memoriam-portret van hun broer Moses geschilderd (1667/69). Moses, ook schilder, overleed tijdens de tweede Engelse-Nederlandse Oorlog die we kennen van Michiel de Ruyter.

Alida Withoos

In Amersfoort was kunstschilder Matthias Withoos met zijn atelier een bekende naam. Withoos  gaf zijn drie zonen Johannes, Pieter en Frans en zijn twee dochters Alida en Maria (1863-1899)  schilderles. De opleiding van zijn dochters richtte hij op bosstillevens en botanische illustraties. Van Alida hangen hier bloemstudies en een vanitas-stilleven (1657-1703). Net als haar broer Pieter schilderde Alida planten op de buitenplaats Vijverhof in opdracht van ondernemer en botanist Agnes Block (1629-1704). In 1687 tekende Alida de eerste ananas die door Block was geteeld. Deze tekeningen zijn niet bewaard gebleven. Op die Vijverhof leerde Withoos de Duitse kunstenaar Maria Sibylla Merian kennen. Van Merian hangen hier meerdere werken, onder andere een ananas (met Zuid-Amerikaanse kakkerlakken (1719). In 1701 trouwde Alida met de fijnschilder Andries Cornelisz van Dalen (1672–1741).

Aardig detail…
Rosita Steenbeek heeft een roman over de Amersfoortse familie Withoos geschreven onder de titel Ander Licht. 

Geniale Frauen – Künstlerinnen und Ihre Weggefährten

(Briljante vrouwen – kunstenaars en hun metgezellen) is tot en met 28 januari 2024 te zien bij Bucerius Kunst Forum in Hamburg. 

De tekstbordjes bij de werken zijn zowel in het Duits als in het Engels. Bucerius is op maandag open en maakt deel uit van de vijf musea van de Hamburgse kunstmijl. 

Na Hamburg reist deze tentoonstelling door naar het Zwitserse Basel. Daar zijn de geniale vrouwen, hun metgezellen en hun werken vanaf 2 maart tot en met 30 juni 2024 te zien in Kunstmuseum Basel.

Meer weten over Hamburg?

Bekijk hier de site van Toerisme Hamburg of het Duits Verkeersbureau in Amsterdam.  Vanuit ons land vertrekken dagelijks meerdere treinen naar Hamburg. Op deze site staan allerlei treinaanbiedingen. Let daarbij goed op de overstaptijd. Reserveer voor een paar euro per enkele reis een zitplaats, dat maakt het reizen wel comfortabeler.
Nu is er ook het populaire Duitsland Ticket (DT). Voor Euro 49 per kalendermaand (prijs 2023) kun je een maandlang gebruik kunt maken van al het openbaar vervoer in Duitsland. Alleen IC en ICE-treinen vallen niet onder dit aanbod. Wij hadden dit voordeelticket er in drie dagen uit.
Lees ter voorbereiding ook het blog ‘Standort Hamburg’ van mijn collega Fem. Zij woont en werkt sinds 2013 in Hamburg en kent de leukste adressen en deelt graag handige weetjes.

Lees hier deel 2 van Geniale vrouwen en hun metgezellen.

Kaarten met QR-code voor extra verhalen

Van zeven van de 30 kunstenaars zijn ansichtkaarten ontworpen met op de achterzijde een QR-code. Via deze code krijg je toegang tot speciaal voor deze tentoonstelling geschreven essays. Tot deze zeven behoren zowel Rachel Ruysch, Judith Leyster en de Zuid-Nederlandse Catharina van Hemessen. De kaarten kun je, zo lang de voorraad strekt, gratis bij de museumwinkel ophalen.

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van Bucerius Kunst Forum, Kunstmuseum Basel en alle bruikleengevers.

Extra

De Nederlands/Vlaamse kunstenaars in chronologische volgorde

Catharina van Hemessen (Antwerpen 1527/28-1567) Haar vader was de succesvolle schilder en vrijmeester Jan Sanders van Hemessen.

Clara Peeters (geboren in de periode 1580/1589 ze werkte in Antwerpen van 1607/1608 tot 1657). Haar schilderijen doen volgens kenners denken aan Oasis Beert de Oudere (Antwerpen 1580-1624). Voor zover bekend is Peters de eerste schilder die visstillevens heeft gemaakt.

Magdalena (van) de Passe – (Keulen 1596, Utrecht 1638)  Haar vader is Crispijn de Passe, ze heeft twee broer Simon en Willem de Passe die net als Magdelena grafisch werk maken.

Judith Leyster (1609-1660) Leyster was als enige vrouw lid van Haarlems schildersgilde St. Lucas. Zij is getrouwd met schilder Jan Miense Molenaer die later haar zaken behartigde.

Maria van Oosterwijck (Nootdorp/Delft 1630-1693)  Van Oosterwijk was een Nederlandse kunstschilder uit de barokperiode, gespecialiseerd in gedetailleerde  stillevens.

Gesina (of Geesken) ter Borch (Deventer/Zwolle 1631-1690).   Zij was schrijfster en tekenlerares. Gesina is een dochter uit het derde huwelijk van kunstschilder Gerard ter Borch de Oude.

Alida Withoos (1661/1662-1739). Haar vader en leermeester is Matthias Withoos. Hij gaf zijn drie zonen Johannes, Pieter en Frans en twee dochters Alida en Maria (1863-1899) schilderles.

Rachel Ruysch (1664-1750) Haar vader was in Amsterdam hoogleraar in de anatomie en plantenkunde. Haar moeder was een dochter van architect Pieter Post en een nicht van schilder Frans Post.