Alida Pott,
aangeraakt door een nieuw licht

Alida Pott is de eerste vrouwelijke kunstenaar (dameslid) in het kunstenaarscollectief De Ploeg. Dit jaar is het 100 jaar geleden dat in Groningen deze avant-garde beweging van zich liet horen. Reden voor een kleurrijk eeuwfeest, een speciale De Ploeg expositie in het Groninger museum èn een boek over Alida Pott. In de serie vrouwelijke kunstenaars wil ik je graag voorstellen aan de Groningse kunstenares Alida Jantine Pott. Door haar vroege dood is haar werk relatief onbekend. Dat is jammer want als je haar schilderijen, aquarellen en gouaches ziet, vergeet je haar volgens mij nooit meer.

Met het boek Aangeraakt door een nieuw licht, als belangrijkste informatiebron, laat ik je hier kennis maken met Alida Pott en haar rol binnen De Ploeg.

Het bijzondere van het boek ‘Aangeraakt door het licht, Alida Pott & De Ploeg’, is dat het een zoektocht is van twee kinderen die op latere leeftijd hun moeder en haar werk willen leren kennen. Als Alida in 1931 op 43 jarige leeftijd sterft, zijn haar zonen Rob en Thijs respectievelijk 8 en 3 jaar oud. Hun vader, schilder George Martens ‘pakt haar werk in’. Hierdoor ontdekken de jongens pas na zijn dood in 1979 het werk van hun moeder.

Sneak preview: Avant-garde kunstenaars De Ploeg

 

Waar liggen de wortels van Alida Pott?

Alida (Ali) Jantine Pott is 8 januari 1888 aan de Brugstraat in Groningen geboren. Ze is de helft van een tweeling, haar iets oudere zus heet Titia. Haar vader Pieter Hendrik Pott heeft een hoedenzaak. Moeder Lamberta Gerrechiena Heikes is een dochter van een fabrikant in wollenstoffen. Via de moeder van haar moeder is Alida familie van de rijke tabaksfabrikant Niemeijer. Samen met haar zus en oudere broer Jan Pieter groeit ze op in een welvarend gezin. Vooral moeder Lamberta is zich sterk bewust van de positie van haar familie in de stad.

Als kind al dol op tekenen

Alida tekent al als klein kind en haar moeder stimuleert de interesse bij haar dochters voor kunst en literatuur. In 1901 gaan de zusjes Pott naar de middelbare meisjesschool. Maar Alida wil én kan meer. In 1902 doet ze succesvol haar toelatingsexamen voor de Rijks HBS. Als papa in 1905 overlijdt, verhuist het gezin naar de Jozef Israëlsstraat in Groningen.

Wat is er bekend over de artistieke vorming van Alida Pott?

Van moederskant (familie Niemeijer) is er een warme belangstelling voor kunst. Alida leest veel en houdt veel van poëzie. Haar favoriete dichters zijn Carel Adama Scheltema, Rainer Maria Rilke en Rabidranath Tagore. Onder aan dit artikel staan enkele dichtregels van deze drie dichters.

Al vroeg krijgt Alida alle ruimte om haar tekentalent te ontwikkelen. Na het behalen van haar HBS-diploma schrijft ze zich in aan Academie Minerva in Groningen voor de lagere acte tekenen. Met dit diploma wordt ze tekenlerares. Maar ze studeert ook verder aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag (1909-1911). Als ze deze opleiding in 1911 succesvol afrond, gaat Alida terug naar haar familie in Groningen. Haar moeder woont nu aan de Westerkade. Ze schrijft zich opnieuw in voor enkele specialisatiecursussen bij Minerva: naar model tekenen, etsen, lithografie en het schilderen van stillevens.

Ga buiten schilderen…!

Eén van haar tekendocenten, Franciscus Hermanus Bach neemt zijn leerlingen vaak mee naar buiten: schilderen au plein (schilderen in de buitenlucht). Dit vereist een andere techniek, de natuur verandert steeds. Als tekenaar of schilder moet je dus goed kijken en snel kunnen werken. Alida maakt vaak schetsen en werkt dit dan later in haar werkkamer uit. Ook de kleurbeleving is anders als je buiten werkt. De kleuren zijn in het zonlicht feller en levendiger. Tijdens deze lessen leert ze o.a. Hilda Idema kennen, de dames worden vriendinnen. Alida vraagt Hilda vaak als haar model.

Op de Academie Minerva volgen ook andere (latere) De Ploeg-leden lessen. En zo ontmoeten Alida en Hilda tijdens hun studie Jan Altink, Jan Wiegers en George Martens. Alida is een sportieve vrouw, ze fiets graag en maakt zeiltochten o.a. met haar studiegenoten en met haar vriendinnen Hilda Idema en Jet Jordens (de vrouw van De Ploeg kunstenaar Jan Jordens)

Poëzie is één van de inspiratiebronnen voor Alida. In een van haar cahiers schreef ze de volgende dichtregel van Alphonse de Lamartine:

‘God heeft het genie van de vrouw in haar hart geplant’.

Wat inspireert Alida het meest in haar werk en waarom?

Naast poëzie is Alida een fervent museum- en galeriebezoeker. Als haar tweelingzus Titia naar Utrecht verhuist, bezoekt Alida haar regelmatig. In de Domstad gaat ze naar musea en galeries. dat deed ze ook in Den Haag en Groningen. Bij Galerie Pictura heeft ze o.a. werk van Jan Toorop, Piet Mondriaan en twee vrouwelijke kunstenaars Else berg en Jacoba van Heemskerck gezien. In 1913 was hier ook werk van Kandinsky te zien. Of Alida deze doeken heeft gezien, is niet met zekerheid te zeggen.

De natuur rondom Blauwborgje is een van haar meest geliefde schilders locaties. Blauwborgje is een gehucht twee boerderijen aan het Rietdiep, even ten noordoosten van de stad Groningen. Ze schildert en tekent graag buiten, ze heeft een scherp oog voor detail zoals rietpluimen, takjes met bessen en de kronkeling van een sloot. Naast landschappen schildert en tekent ze, net als veel vrouwelijke kunstenaars in haar tijd, veel portretten. Dat laatste was gemakkelijker voor vrouwelijke kunstenaars omdat ze dat in de privé omgeving in alle vrijheid konden doen.

Had Alida een eigen atelier en zo ja hoe zag haar werkdag er uit?

In het najaar van 1918 wordt Alida toegelaten tot de avant-garde groep van De Ploeg. De leden gebruiken vaak samen een atelier ruimte. In 1919 krijgt ze een relatie met de zes jaar jongere schilder George Martens (1894-1979). In het huis van de ouders van George aan de Brugstraat is een atelier ruimte. Hier tekent en schildert Alida met grote regelmaat. Alida was erg actief binnen kunstkring De Ploeg waarin ze enkele jaren bestuursfuncties heeft gehad. Het logo van De Ploeg is een ontwerp van haar hand en ze heeft verschillende exposities voor de kunstgroep georganiseerd. Alida is handig in het leggen van contacten om tentoonstellingen mogelijk te maken en om sponsors binnen te halen. In 1921 trekt ze zich terug uit het bestuur van De Ploeg.

Als Alida en George op 22 november 1922 trouwen, gaan ze aan het Gedempte Kattendiep 40 wonen. Vóór ze in dit huis gaan wonen, is het grondig verbouw. Op de zolderverdiepding komt een ruim, licht atelier met voldoende werkruimte voor beide kunstenaars.

Zoon Thijs schrijft later over dit huis:
“Het gehele huis ademde originaliteit en goede smaak. Het plafond in de huiskamer was citroen geel […] aan de wanden werd steeds eigen werk opgehangen”. Ook het meubilair is door zijn ouders zelf ontworpen, net als veel decoratieve elementen als kussens, vloerkleden en allerlei gebruiksvoorwerpen.

George Martens & Alida Pott ze krijgen twee zonen Rob en Thijs. Ondanks haar maatschappelijk betrokken inslag en onafhankelijke geest, schildert Alida na haar huwelijk bijna niet meer.  Uit brieven en notulen lijkt dat ze daar zelf nauwelijks over heeft getreurd. Ze blijft wel betrokken én actief op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen in de schilderswereld. Alida blijft tot aan haar (fatale) ziekte wel werken als tekenlerares.

Aangeraakt door een nieuw licht…

Heeft Alida Pott tijdens haar leven mee gedaan aan een expositie ?

Alida is tijdens haar leven een erkend én gewaardeerd kunstenaar. Haar werk was te zien tijdens de jaarpresentaties van Minerva. In 1913 is haar werk bekroond met de Grote Bronzen Koninklijke medaille.

Als in februari 1919 de kunstenaars van De Ploeg zich voor het eerst als groep exposeren (in het Groninger Museum) zijn hier twee portrettekeningen en een kleine aquarel van Alida te zien. In april 1920 is er een tentoonstelling van De Ploeg kunstenaars in Amsterdam. De recensent van de Telegraaf, Kaspar Niehaus, is maar over een paar kunstenaars positief: Mej. Pott, Jan Jordens en Jan Wiegers.

“Slechts bij heel enkelen bespeurt men heel in de verte, dat zij zijn aangeraakt door een nieuw licht”.

citaat uit recensie Kaspar Niehaus in de Telegraaf 1920

Tijdens de jaarlijks Ploeg-expositie in mei 1920 stuurt Alida dertien werken in. Dit zijn vooral portretten. De landschappen die we nu van haar kennen, hebben haar tijdgenoten waarschijnlijk nooit gezien. In enkele recensies wordt Alida’s werk specifiek genoemd. In de Nieuwe Winschoter Courant staat: “Mej. Pott hoort mede tot de meer modernen. Dit werk is decoratief en bekorend van kleur”.

Bij De Ploeg-expositie van maart 1921 waren vijftien werken van Alida te zien zoals portretten van haar vriendinnen Hilda en Jet. In het najaar van 1921 is het werk van Alida samen met dan van George te zien bij de Groningse kunsthandel Ongering. Het werk van George krijgt in de pers meer aandacht dan dat van haar. Martens is net als Jan Wiegers meer de expressionistische kant op gegaan en dat krijgt meer bijval.

Is er een galerie die een relatie heeft met het werk van Alida Pott?

Begin 1931 wordt Alida ernstig ziek, haar jongste zoon Mathijs is dan bijna drie jaar. De artsen stellen de diagnose: pleuritis, een longaandoening waarbij het longvlies ontstoken is. Er is geen adequaat behandelplan. Twee dagen voor Kerst 1931 overlijdt ze. Na haar dood bewaart (verbergt?) haar man bijna al het werk van zijn kunstzinnige vrouw. Of de herinneringen aan haar voor hem te zwaar zijn, is niet duidelijk. De twee zonen zagen wel allerlei werken van hun vader in de woning hangen. Pas na de dood van George Martens ontdekken de twee, inmiddels volwassen mannen, het rijke oeuvre van hun getalenteerde moeder.

Na de dood van hun vader in 1979 zetten de twee mannen zich in voor meer bekendheid van het werk van hun moeder. De jongste zoon, Thijs, trekt hierbij de kar. Hij probeert vanuit de talloze brieven en notulen een beter beeld te krijgen van zijn moeder en haar werk.

Vanaf 1981 is er af en toe weer, mondjesmaat, werk van haar te zien in thematische en overzichtstentoonstellingen. In 1993 is er een dubbelexpositie van haar werk en dat van George Martens. Hier hangen 22 van haar werken. Ook in de catalogus bij deze expositie worden de meeste woorden aan George Martens besteed. Als later het notulenboek (1918-1922) van De Ploeg openbaar wordt, is duidelijk hoe belangrijk de rol van Alida binnen dit kunstenaarscollectief is geweest.

Alida kwam graag en veel bij het Groningse kunstlievend Genootschap Pictura.

Notitie uit een van haar cahiers:

‘Vrouwen met groote energie worden door veel vrouwen onsympathiek gevonden en door mannen onvrouwelijk genoemd’.

Is er een boek of film over het leven van Alida Pott?

In 2018 is het boek Aangeraakt door een nieuw licht: Alida Pott & De Ploeg verschenen. Auteur Doeke Sijens leert via Annemarie Martens (een collega bij de Openbare Bibliotheek Groningen) Thijs Martens kennen. Hij is, inderdaad… de jongste zoon van Alida en George. Vanaf de zomer van 1977 volgt Sijens het spoor van dit schildersechtpaar. Doeke Sijens heeft zich in de loop van de jaren ontwikkeld tot een gewaardeerd deskundige op het gebied van De Ploeg. Hij is al jaren een van de eindredacteuren van het Ploeg Jaarboek en bestuurslid van Stichting De Ploeg en de Stichting Johan Dijkstra. Hij heeft de twee zonen van Alida en George goed gekend. Zo maakte hij van heel dicht bij de wederopleving van de belangstelling voor Alida Pott mee. Deze ervaringen deelt hij nu in dit mooie boek.

Aangeraakt door een nieuw licht: Alida Pott & De Ploeg
Doeke Sijens (2018)
ISBN: 9789492190741
128 pagina’s met heel veel kleurrijke afbeeldingen van Alida’s werk
Prijs € 25
Hier kun je boek online bestellen.

Mijn relatie met de kunstenaar

Naar aanleiding van mijn blog over 100 jaar De Ploeg , kreeg ik een mail van uitgevrij Kleine Uil met daarin de aankondiging van het boek over Alida Pott en De Ploeg. Via de het onderzoek van Doeke Sijens en de woorden van Thijs Martens heb ik een beter beeld gekregen van de bijzondere kwaliteiten van Alida Jantine Pott. Zoals altijd zoek ik in expositie naar de aanwezigheid van vrouwelijke kunstenaars. Alida stond al op mijn netvlies, maar het beeld is nu scherper en breder dan daarvoor. Het boek van Sijens leest vlot weg en is voorzien van talrijke prachtige foto’s van Alida’s werk. Een echte aanrader voor iedereen die meer wil lezen over deze bijzondere, onafhankelijke artistieke geest.

Waar is het werk van Alida Pott in 2018 te zien?

In het Groninger Museum kun je t/m 4 november 2018 de tentoonstelling Avant-Garde in Groningen zien. In de eerste zaal zijn enkele werken van Alida te zien, zoals drie impressies van Blauwborgje, en het logo voor De Ploeg. Verderop in de expositie zijn voorbeelden van grafisch werk van haar hand. In de laatste zaal hangen de portretten van haar en George Martens.

De tentoonstelling Avant-Garde in Groningen is onderdeel van de Manifestatie 100 jaar de Ploeg in 2018. Naast exposities worden er o.a. muziekvoorstellingen, symposia en wandelroutes georganiseerd. Het volledige programma kun je hier bekijken.

 

Uitgeverij WBooks geeft ter ere van dit eeuwfeest een prachtige catalogus uit. 272 pagina’s vol verhalen en schitterende foto’s. Het boek is voor € 29,95 te koop in de Museumwinkel. Mijn tip: bestel het liever online want het is echt heel zwaar. Wel dik genieten dus!

 

 

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan het Groninger Museum,           M. Pot-Martens, alle bruikleengevers en Uitgeverij Kleine Uil.

Alida Pott schreef vaak gedichten of enkele dichtregels in haar vele cahiers. In het boek ‘Aangeraakt door een ander licht’ staan op p. 25 drie gedichten van haar meest favoriete dichters.

Carel Adama Scheltema schreef:

De aarde geurde
als een bruidsboeket
De heuvel beurde
een rozenbed.

 In het Duits las Alida de gedichten van Rainer Maria Rilke zoals dit vers:

Da gibt es im Garten
Keine Hauptsache. Alles
ist überall und man
Müszte in allem sein,
Um nichts zu versäumen.

Rabindranath Tagore, is een dichter die o.a. de Nobelprijs won. Van hem zijn de regels:

Laat alle kronkelige bedenkingen
varen
laat een vlaag van dolle duizelingen
komen
en mijn van mijn ankers slaan.