Terwijl mijn partner zich vermaakt op de schaatsbaan, ga ik op zoek naar de winter in de kunst. Winter- en ijspret is al eeuwenlang een favoriet thema voor kunstenaars. Pieter Brueghel senior en junior lieten ons mooie landschappen na uit de 16e eeuw. Ook kunstenaars van nu zoals Neo Rauch, David Hockney, Marius van Dokkum en Doro Krol laten zich inspireren door koning winter. In Friesland ontdekte ik een schaatsmuseum en een echte ijsfontein. Tijd voor een overzicht van sneeuw- en ijspret als inspiratiebron voor kunstenaars.
Winterpret in Vlaanderen
De oudste afbeeldingen die ik na een middag online onderzoek heb gevonden zijn de winterlandschappen van vader Pieter Brueghel de Oudere (1525 – 1569) en zijn zoon Pieter Brueghel de Jonge (1564-1638). Senior liet ons mooie sneeuwlandschappen na zoals Jagers in de Sneeuw (1565), te zien in het Kunsthistorisches Museum in Wenen en een winterlandschap met schaatsers en vogelknip (1565) in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten België (Brussel).
Pieter Brueghel de Jonge
Twee winterse werken van Pieter Brueghel de Jonge behoren tot de collectie van het Noordbrabants Museum Den Bosch. Het ene heet De vogelval (1631) en de ander heeft een religieus thema: De volkstelling te Bethlehem (1610).
Tip voor de agenda: In de herfst van 2023 opent het Noordbrabants Museum een expositie over de Brueghel-dynastie.
Winter in het Mauritshuis
Ook in de collectie van het Mauritshuis in Den Haag kom je verschillende winterse taferelen tegen zoals het bekende winterlandschap met ijsvermaak (1608) van Hendrick Avercamp (1585-1634). Salomon van Ruijsdael (1600-03-1670) schilderde in 1653 een Winterlandschap bij Arnhem dat te zien is in zaal 12. In deze ijsscène is van alles te zien. Mensen maken een tochtje in de paardenslee, spelen een potje kolf (een soort ijshockey) en gaan tijdens het schaatsen onderuit. Door dit soort herkenbare details waren winterlandschappen in de zeventiende eeuw heel populair. Heel anders van kleur en sfeer is het Winterlandschap (c. 1615-1620) van Christoffel van den Berghe (ca. 1590 – ca 1642)) in zaal 2. Op dit doek zie je een bevroren waterweg met zwierende mensen op het ijs, anderen sleeën of spelen kolf. Christoffel van den Berghe schilderde dit landschapje heel minutieus op een plaatje koper, een spiegelgladde ondergrond, dit zich goed leent voor fijne details.
Van Gogh tekent sneeuw
In de collectie van het Van Gogh Museum zitten verschillende tekeningen van Vincent van Gogh (1853-1890) waarin hij werkende figuren in een sneeuwlandschap laat zien. Deze tekeningen zijn op papier gemaakt dat nu sterk vergeeld is. Zowel in Nederland als in Zuid-Frankrijk tekende Van Gogh de winter. In Etten tekende hij met potlood en krijt een Winterlandschap met keet en figuur (1881). In Nuenen tekende hij met potlood, pen in inkt een Wintertuin (1884). Je krijgt een kijkje in de achtertuin van Van Goghs ouderlijk huis in Nuenen (Noord-Brabant). In de verte zie je de oude kerktoren van Nuenen. De struikjes rechts zijn met stro omwikkeld tegen de kou.
Ook in Saint-Rémy-de-Provence (Zuid-Frankrijk) tekende hij de Hollandse winter. In 1890 tekende hij daar met potlood op papier enkele winterlandschappen met werkende figuren en een wandelend paar. Naast de wintertekeningen van Van Gogh heeft het museum een Winterlandschap (c. 1869-1891) in haar collectie van de impressionistische schilder Victor Alfred Paul Vignon (1847 – 1909). Op dit werk in lichte tinten met olieverf slingert een pad naar de horizon. Rechts staan een paar kale bomen en op de einder het typische winterlicht.
Esaias van de Velde schildert sneeuw
In het Frans Hals Museum in Haarlem is t/m 8 januari 2023 de tentoonstelling Nieuwkomers, Vlaamse kunstenaars in Haarlem te zien. Een van deze nieuwkomers is schilder Esaias van de Velde. Zijn ouders waren uit de Zuidelijke Nederlanden gevlucht naar Amsterdam. Esaias is daar in 1587 geboren. Hij kreeg hier zijn eerste schilderlessen van geëmigreerde Vlaamse meesters. Als zijn vader overlijdt, verhuist moeder rond 1610 met de kinderen naar Haarlem. Esaias van de Velde wordt de grondlegger genoemd van het realistische ‘Hollandse landschap’. Hier zie je daarvan enkele voorbeelden zoals IJsvermaak bij een dorp (1620) en Winterlandschap met schaatsers (1623).
Schaatsers in brons en inkt
Naast de weidse winterlandschappen zijn er ook kunstenaars die op een detail inzoomen zoals Piet Esser en Neo Rauch. Beide kunstenaars laten ons één schaatser zien. In de Zutphense Musea is een kleine schaatsenrijder in brons (1960) te zien van beeldhouwer Piet Esser (1914-2004). Esser volgde in 1947 professor Jan Bronner op als hoogleraar beeldhouwkunst aan de Rijksakademie in Amsterdam. Naast het lesgeven, bouwde hij verder aan zijn oeuvre als beeldhouwer. In 1949 exposeerde hij samen met collega’s Mari Andriessen, Fred Carasso, Charlotte van Pallandt en buitenlandse beeldhouwers als Auguste Rodin en Henri Moore op de eerste Sonsbeek-tentoonstelling in Arnhem.
In Het Drents Museum kun je nog t/m 26 maart 2023 de tentoonstelling Wegzehr van de Duitse schilder Neo Rauch zien. In deze expositie zag ik van hem Der Gleiter (de schaatser – 2017). Met ferme slag zwiert de schaatser op gekrulde ijzers met een lange jas en hoed op door een winterlandschap.
Violist in de sneeuw
Een totaal andere sfeer dan de genoemde landschappen heeft De violist op het dak (1913) van Marc Chagall (1887-1985). Dit kleurrijke werk kun je zien in het Stedelijk Museum in Amsterdam. De vioolspeler is een regelmatig terugkerend thema in het oeuvre van Chagall. Hij heeft deze violist geschilderd kort nadat hij van St. Petersburg naar Parijs was verhuisd. De muzikant staat met zijn rechter voet op een dak en met zijn linkervoet op een heuveltop. Het lichaam maakt daardoor een draai waardoor het werk een tweedimensionaal effect krijgt.
David Hockney in Teylers
De Britse kunstenaar David Hockney (1937) heeft de winter in Woldgate Woods (2010) vastgelegd met negen digitale videocamera’s. Deze negen opnames heeft hij gecombineerd op een groot videoscherm. In het Teylers Museum kun je tijdens de expositie Hockney ’s Eye van deze videokunst genieten in een van de historische ruimtes in het oudste museum van ons land.
Hockney’s Eye, kunst technologie en verbeelding is nog t/m 29 januari 2023 te zien in het Teylers Museum in Haarlem. Hier kun je online nog meer werken in de sneeuw ontdekken van Hockney.
In dezelfde museumzaal waar dit videowerk hangt, vind je ook Bos bij winter (1885) van de Nederlandse schilder Louis Apol (1850-1936. Ik zou zeggen: zoekt en gij zult vinden.
Doro Krol kleurt de winter
Net als David Hockney schildert Doro Krol de winter vol kleur. De werken van Doro zijn herkenbaar door hun rijke vormen en kleuren, de eenvoud en de verstilling. Het is een ontroerende combinatie die tot de verbeelding spreekt. Meer weten over het werk van Doro Krol, lees dan hier mijn interview met haar.
Wil je de winter (natuur) ook leren schilderen zoals Doro die ervaart, schrijf je dan hier in voor een van haar schildercursussen.
Humor in de sneeuw met Marius van Dokkum
In Harderwijk maakte ik kennis met het werk van het Marius van Dokkum (1957). Het museum dat naar hem is vernoemd is een plek vol plezier en humor. Aan de Academiestraat in Harderwijk ben je van harte welkom. Van Dokkum werkt hier zelf soms op locatie. Hij heeft ook zelf de geluidsfragmenten ingesproken. In zijn oeuvre heeft hij de winter en de bijkomende ongemakken en plezier op verschillende manieren geschilderd. Ik zie een senior op schaatsen in het werk ‘Rondje 80’ en een echtpaar met pech onder weg in een besneeuwd landschap. Hoog over een viaduct rijdt een echtpaar op een brommertje door een wit landschap als gevolg van een wegversperring. Een oude man met speelt op een accordeon ‘Stille Nacht’ en tot slot is er een landschap vol ijspret. Niet alle werken die ik hier noem zijn op dit moment in het museum op zaal. In de museumwinkel vind je een grote collectie ansichtkaarten en een serie glicee’s van zijn werken. Bij de goede boekhandel staat vaak een rek met ansichtkaarten van Marius van Dokkum. Het museum is gratis te bezoeken met de Museumkaart. Kijk hier voor alle details.
IJspret in Friesland
Deze winterpret eindigt in het hoge noorden, in de schaatsprovincie van ons land: Friesland. Ook als er geen Elfstedentocht wordt gereden, is een bezoek aan het Schaatsmuseum in Hindeloopen de moeite waard. Deze kerstvakantie kun je hier de fototentoonstelling van de laatste verreden Elfstedentocht (1997) zien.
Alternatieve Elfsteden
Een alternatieve Elfstedenroute in er in de vorm van de 11-fonteinen-route. In het kader van Friesland Culturele Hoofdstad van Europa in 2018 is de zogenaamde 11 fountains-route uitgezet. In de elf steden van de schaatsklassieker hebben elf kunstenaars een fontein ontworpen. In Dokkum staat de ijsfontein van Birthe Leemeijer (Haarlem,1972). In de koude wintermaanden is deze waterfontein op zijn mooist. Dokkum is de laatste stop op mijn winterse reis in het spoor van kunstenaars die zich lieten inspireren door koning winter. Ik wens je mooie (winterse) dagen en alle goeds voor deze laatste weken van 2022.
P.S. ook in Hindeloopen staat een van deze 11 fonteinen, dit exemplaar is ontworpen door de Frans-Chinese kunstenaar Shen Yuan (1959).
© tekst en fotocollages Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan de genoemde musea, kunstenaars en bruikleengevers. Afbeeldingen Vincent van Gogh: Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting); Neo Rauch, Der Gleiter, 2017, 22,8 x 30,9 cm, Courtesy Galerie EIGEN+ART, Leipzig/ Berlin en David Zwirner © Neo Rauch, VG Bild-Kunst, Bonn. Foto: Uwe Walter, Berlin.