update 3 februari 2022

De tentoonstelling Artemisia Vrouw en Macht is verlengd t/m 27 maart 2022

Je kunt nu ook extra sfeer-elementen reserveren voor een onvergetelijk bezoek aan deze tentoonstelling: op donderdagavond 3 & 10, zaterdag 12 & 19, vrijdag 18 februari 2022 is het museum tot 22.00 uur open. Je kunt op deze dagen een extra (muziek) voorstelling (Artemisia by Night) en een Italiaans diner reserveren via deze link. 

Artemisia Gentileschi in Rijksmuseum Twenthe

Artemisia Gentileschi (1593 -1654) is een van de belangrijkste vrouwelijke schilders uit de zeventiende eeuw. Het is de tijd van de Italiaanse barok. Zij schildert de geschiedenis van de vrouw, het vrouw-zijn en ze laat haar plek in deze periode zien. Voor het eerst is in ons land een expositie samengesteld waarin het werk van Artemisia en haar tijdgenoten centraal staat. Het team van Rijksmuseum Twenthe breekt hier mee een lans voor de broodnodige herwaardering van de vrouwelijke kunstenaars. Artemisia Vrouw & Macht is t/m 27 maart 2022 in Enschede te zien.

Allegorie van de roem, Artemisia Gentileschi gebruikte een zelfportret vaak als basis voor een allegorie of in een historiestuk.

Wie is Artemisia Gentileschi?

Artemisia is op 8 juli 1593 in Rome geboren. Haar moeder is Prudenzia Montone en haar vader kunstschilder Orazio Gentileschi (Pisa 1563 – Engeland 1639). Vader Orazio Gentileschi schildert in een natuurgetrouwe stijl. Hij was een van de eerste navolgers van Carravaggio (1571-1610).  Al jong neemt Orazio zijn dochter onder zijn artistieke vleugels. Artemisia is een groot talent, op haar zeventiende signeert ze haar werk Susanna dat nu tot de Schönborncollectie behoort. Voor een vervolmaking van haar schilderstudie vertrouwt haar vader haar toe aan zijn collega Agostino Tassi (1565/90-1640). Het is hoogstwaarschijnlijk volgens de auteurs van ‘de dames van de barok’ (Museum voor Schone Kunsten Gent, MSKxSnoeck, 2018) dat Artemisia samen met haar vader en Tassi heeft meegewerkt (1611-1612) aan de decoratie het Casino del Muse, het huidige Palazzo Pallavicini in Bologna.

#MeToo in de zeventiende eeuw

Agostino Tassi is niet alleen onder de indruk van het schildertalent van Artemisia. Ook haar schoonheid maakt diepe indruk op hem. Het lijkt er even op dat de verliefdheid wederzijds is volgens de dames van de barok (p. 130). Deze emotionele achtbaan loopt uit op een verkrachting waarvoor vader Orazio Tassi in 1612 een proces aan doet. De eer van zijn dochter staat op het spel. Na dit voorval zijn er voorlopig geen carrièremogelijkheden in Rome voor Artemisia. Eind 1612 trouwt Artemisia met de Pierantonio Stiatessi (1584-1618) uit Florence. Het stel verhuist in 1613 naar Florence en krijgt hulp en bescherming van de achterkleinzoon van Michelangelo (1475-1564).

Artemisia en Pierantonio krijgen vier kinderen, alleen dochter Artemisia Prudenzia (Palmira) bereikt de volwassen leeftijd. Net als haar moeder wordt ze schilder. In 1620 gaat Artemisia terug naar Rome voor haar tweede Romeinse periode. Ze zoekt nu aansluiting bij de naturalistische stijl van de Franse schilder Simon Vouet (1590-1649). Hij schildert in 1626 een van de beroemdste portretten van Artemisia (als schilder). (zie de kop van dit artikel).

“Artemisia stond symbool voor het vrouwelijk verzet tegen seksueel geweld. Zij was geen slachtoffer, zij verzette zich daartegen. En dat is ook in haar werk te zien”.

Anneke Smelik, hoogleraar visuele cultuur Radboud Universiteit.

“Ik ben Romeins en daarom doe en laat ik alles op een Romeinse manier zien!”

Artemisia Gentileschi, 23 oktober 1949

In welke tijd leefde Artemisia Gentileschi?

Artemisia Gentileschi leeft in een tijd van de oude Italiaanse Staten. Het Italië zoals wij dat nu kennen is pas in 1946 ontstaan, in dat jaar werd Italië een republiek. De voorloper van de Italiaanse eenwording is het Koninkrijk Italië dat in 1861 begon en tot 1946 van kracht was. Het Italië van Artemisia is het Italië waarin Rome fel strijdt tegen de contrareformatie. In dit klimaat wonen en werken Artemisia en haar collega vrouwelijke kunstenaars. Ze volgen in hun oeuvre de beeldvorming waarvoor de katholieke reformatie opkwam. De vrouwen maken portretten, stillevens, historiestukken devotieschilderijen. Dit zijn allemaal activiteiten die ze binnen de veilige muren van hun huis of een atelier kunnen doen. Volgens ‘de dames van de barok’ mag je aannemen dat het werk van de schilders in die dagen duidelijk politiek werd gekleurd (p. 8).

Voor vrouwen ging er in die tijd in Italië een nieuwe maatschappelijke ruimte open. Ze krijgen kansen om bijvoorbeeld aan Italiaanse hoven te gaan werken. Zowel aan deze hoven als in Vlaamse steden worden kunstenaars dan niet meer gezien als ambachtslieden uit de Middeleeuwen. Hun positie verbreedt zich, kunstenaars laten nu realistische afbeeldingen van heiligen en religieuze taferelen zien. Zij vertalen het Woord van God in schilderijen, tekeningen en sculpturen en combinatie met hun tijd.

Wie waren Artemisia’s schilderende tijdsgenoten?

Het Museum voor Schone Kunsten in Gent heeft in 2018 een tentoonstelling ‘De dames van de barok’ georganiseerd. In deze expositie was het werk van Artemisia Gentileschi te zien naast het werk van Sofonisba Anguissola ( Crémona 1532 – Palermo 1625), Lavinia fontana 1552-Rome 1614), Fede Galizia (Milaan 1574-1630), Orsola Maddelana (Moncalvo nel Montferrato 1596-1676), Virginia Vezzi  (vrouw van Simon Vouet, Rome 1600 – Parijs 1638), Elisabetta Sirani (Bologna 1638-1665) ) en Giobanna Garzoni (Ascoli Piceno 1600 – Rome 1670).

Nieuw in de kunst: de vrouwelijke blik

Naast het feit dat vrouwelijke kunstenaars meer kansen en vrijheid krijgen, is er nog een ander aspect dat vanaf het begin van de 17de eeuw zichtbaar wordt. Tot die tijd bepaalt de blik van de mannelijke kunstenaar (de zogenaamde ‘male gaze’) ons beeld van de kunst. Vrouwen zien andere aspecten, andere details. Dit heet de ‘female gaze’, de vrouwelijke blik. Een vrouw tekent, schildert, boetseert een meisje en een vrouw anders dan een man. Dit omdat ze de gevoelens, emoties en het lijf van het vrouw nu een maal beter kent dan haar mannelijke collega’s.

Hoe herken je de vrouwelijke blik?

Kunsthistorica Mieke Bal zegt: Stel jezelf drie vragen:

Wie spreekt, wie kijkt en wie handelt? 

Hoogleraar visuele cultuur Anneke Smelik werkt dit advies verder uit met: Kijk…

Wie spreekt niet, wie kijkt niet en wie handelt niet?

Wat is kenmerkend voor het werk van Artemisia?

Eén van de vele genres waarin Artemisia Gentileschi uitblinkt, is het portret. Hierbij gebruikt ze onder andere de clair-obscur-techniek* die bekend is in de 17de eeuw. Artemisia geeft het spel van Carravaggio, het spel van licht en donker een geheel eigen draai. Naast het donker-licht effect gebruikt ze een heel eigen, kleurrijk en fris kleurenpalet. Conservator Thijs de Raedt zegt over haar: “Recent werd Artemisia ‘herontdekt’ als een van de belangrijkste kunstenaars van de Italiaans barok: niet ondanks dat zij een vrouw was, maar omdat zij het was.” In de haar tweede periode in Rome schildert Gentileschi het doek Judith en haar dienstmeid (1620). Dit doek en Judith en Holofernes worden als haar meesterwerk gezien.

• Clair-obscur is een techniek uit de schilderkunst (film en fotografie) waarbij de licht-donkercontrasten sterker worden uitgebeeld dan ze in werkelijkheid zijn. In deze stijl wordt weinig gebruikgemaakt van de zogenaamde middentonen.

“Ik laat u zien wat een vrouw kan doen”.

 Artemisia Gentileschi 7 augustus 1649.

Wat is er te zien in Rijksmuseum Twenthe?

De expositie bevat maar liefst 45 werken: 15 geschilderd door Artemisia Gentileschi zelf, 5 waaraan ze waarschijnlijk heeft meegewerkt en 25 doeken van tijdgenoten. De laatste werken zijn veelal van mannelijke collega’s. Soms hangt het werk van Artemisia naast een werk met hetzelfde onderwerp maar dan geschilderd door een man. Kijk eens goed hoe Artemisia in 1620 Susanna en de Ouderlingen schildert en hoe Matteo Loves dat in 1630 doet. In de catalogus (p. 59) is een gravure van Annibale Carracci uit 1590-95 te zien waarin de mannelijke blik van Carracci op Susanne boekdelen spreekt.

Hetzelfde ontdek je als je de Madonna met kind (1610-11) van Artemisia naast Mars en Venus met Cupido (1663) van Lucca Giordano ziet hangen. De liefde en de beschermende emotie van de Madonna voor haar kind is van een totaal andere orde dan de nonchalance van Venus (in de rol van voedende Madonna/Moeder) in gesprek met Mars. De zaalteksten en de extra uitleg bij de schilderijen zetten je aan om nog eens extra te kijken.

“En u zult de geest van Caesar in de ziel
van de vrouw vinden”

Artemisia Gentileschi, 13 november 1649.

Waarom heet de tentoonstelling Vrouw en Macht?

Artemisia schildert de gebeurtenissen in haar tijd en de religieuze vraagstukken op een heel eigen manier. We zien haar blik op haar tijd en de gebeurtenis hierin. We zien het leven en de gebeurtenissen vanuit haar perspectief, de blik van een vrouw. De vrouw is bij Gentileschi niet langer het lijdend voorwerp. We zien emoties, een andere oogopslag èn vrouwen die het heft in eigen handen nemen. Zowel de kunstenaar zelf als de vrouwen die ze schildert zijn strijdbaar. In Susanna en Judith en Holofernes is dit heel duidelijke te zien. Cleopatra en de godin Minerva zijn regelmatig terugkomende onderwerpen bij Gentileschi.

Uit citaten in brieven van Artemisia aan familie en vrienden, wordt duidelijk dat ze weet wat ze waard is als schilder. Ze laat zich niet aftroeven door mannelijke kunstverzamelaars die denken een schilderij van een vrouw voor een schijntje te kunnen kopen. Als de verzamelaar twijfelt aan de kwaliteit van haar werk is haar advies om het doek te laten taxeren. Uit dit voorstel spreekt haar zelfvertrouwen.

De tentoonstelling Artemisia, vrouw & macht is van 26 september 2021 t/m 27 maart 2022 te zien in Rijksmuseum Twenthe in Enschede. De museumagenda staat bol van de Artemisia-activiteiten. 

De catalogus: cadeautip voor je Valentijn

De 96 pagina tellende catalogus bevat veel beelden en close ups van schilderijen van Artemisia. Joost Keizer,  Thijs de Raedt,  Klazina Dieuwke Botke en Anneke Smelik delen enkele mooie verhalen over hun ervaringen met het werk van Artemisia en wat haar werk zo bijzonder maakt. De catalogus (Uitgeverij Waanders) is in de museumwinkel te koop van € 21,95. Het boek is ook online te bestellen bij de uitgever of bij je favoriete, lokale boekhandel. 

Muzikale tijdgenoot: Francesa Caccini

 Francesca Caccini (1587-1645) is ook een tijd en stadsgenoot van Artemisia. Caccini is geen schilder, maar musicus. De hofdichter Michelangelo Buonarrotti de Jongere is bevriend met beide vrouwen. Het Rijksmuseum Twenthe heeft ook een muziekprogramma samengesteld om nader kennis te maken met het werk van Francesca Caccini.

Kinder-doe-boekje en kinder-audiotour

Het museumteam biedt ook een speciaal programma voor kinderen. Er is een doek-boekje gemaakt voor kinderen die de tentoonstelling bezoeken. Daarnaast is er een speciale kinder-audiotour samengesteld. Kinderen kunnen bij binnenkomst aan de balie het doe-boekje en de audiotour afhalen. Daarnaast worden er (kinder)workshops aangeboden, hier vind je alle details.

@ tekst, foto en video Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan het Rijksmuseum Twenthe en alle bruikleengevers.