2017 - De Stijl 100 jaar - deel 7
De ontdekking van Mondriaan
Tijdens het eeuwfeest van De Stijl is De Ontdekking van Mondriaan een groot feest. Het Gemeentemuseum in Den Haag heeft voor deze verkennende expeditie een prima wandelplan. De expositie ‘De ontdekking van Mondriaan’ neemt je mee van Amsterdam via Parijs, Laren, wederom Parijs en Londen naar zijn laatste woonplaats New York. Je maakt deze zomer een Mondriaan ontdekkingsreis te voet in je eigen tempo. Geen gedoe met vliegen, overbagage en wachttijden. Ontdek de vrijheid en genialiteit van één van Nederlands beroemdste schilders. Maak van deze zomer een STIJLvolle zomer. Volg het laatste Stijl-nieuws via #mtdd.
sneak preview
MEER DAN 300 SOUVENIRS
Het team van het Gemeentemuseum in Den Haag heeft in de afgelopen decennia flink wat Mondriaan ‘souvenirs verzameld’. De totale collectie telt nu ruim 300 stuks. In aanloop de viering van 100 jaar de Stijl, zijn in de afgelopen jaren behoorlijk wat werken gerestaureerd. Het resultaat is nu een frisse collectie, die verdeeld over 19 thema’s het levensverhaal van Piet Mondriaan vertelt. Extra inzichten in zijn denken en doen, krijgen we door brieven, foto’s en persoonlijke objecten van de kunstenaar. In de huidige expositie kun je zowel de ontwikkeling van Mondriaans werk ontdekken, als de ontwikkeling van de man zelf. Deze voetreis wordt nog interessanter door zijn uitspraken (ik noem ze hieronder reistips) die her en der op de muren staan.
Ontdek hier welke op zes dingen die je in ieder geval van Mondriaan moet weten.
Mondriaan kijkt anders naar het landschap. Hij schildert de horizon relatief hoog, waardoor er bijna geen ruimte meer is voor lucht. In zijn werk zul je (bijna) tevergeefs zoeken naar de veel geprezen en gevierde Hollandse luchten.
NATUURBELEVING
De reis begint met de landschappen van Mondriaan. Mondriaan werd tijdens zijn jeugdjaren in Winterswijk door zijn oom en vader opgeleid in de traditionele schildertechnieken. Tijdens zijn eerste kunstopleiding in Amsterdam groeit hij verder door op deze basis. In de eerste drie ruimtes en aansluitende gang ontdek ik overwegend landschappen, havengezichten en boerderijen. De sfeer is donker, het kleurgebruik vooral gebaseerd op bruintinten. De sfeer die we kennen van de Haagsche School. Mondriaan schildert in die jaren graag buiten. Het gaat hem niet om de registratie van het landschap op een bepaald moment. In Mondriaans benadering staat de tijdloosheid van de natuurervaring centraal. Zelf ervaart hij hierbij een religieuze sfeer.
reistips tijdens etappe 4
“Om eenheid te scheppen moet kunst niet uitgaan van hoe de natuur verschijnt, maar wat zij echt is”.
“De kunstenaar gegroeid uit het verleden, zoekt volgens zijn intuïtie…zover die gaat”.
“De ervaring was mijn leermeester”.
INTENSIVERING VAN KLEUR
Als Mondriaan en zijn tijdgenoten begin 1900 de Van Gogh tentoonstelling in Amsterdam bezoeken, worden ze getroffen door Vincents heldere kleurgebruik. Na deze ervaring wordt de kleurbeleving in het werk van Mondriaan intenser. Zijn bekendheid als landschapschilder neemt na 1907 snel toe.
reistip tijdens etappe 5
“Instinctief voelde ik aan dat de schilderkunst een nieuwe manier moest vinden om de schoonheid van de natuur uit te drukken”.
afb. 3 werken o.a. toren Domburg – meisje en bloem
VERTICALEN EN HORIZONTALEN
Vanaf 1908 is Mondriaan tijdens de zomermaanden regelmatig in het Zeeuwse Domburg. Daar heeft Jan Toorop een hele groep jonge kunstenaars om zich heen verzameld. Het licht in Zeeland heeft hun bijzondere aandacht. Het is alsof hun werken doordrenkt zijn van een levendig zonlicht. Dit effect in de schilderkunst wordt het luminisme genoemd. Mondriaans gedachten worden in die tijd sterk in beslag genomen door theosofische denkbeelden. Hij schildert steeds meer motieven met een verticale en horizontale werking. Kijk maar naar de kerktoren van Domburg en zijn boomstudies.
reistip tijdens etappe 6
“Verticale en horizontale lijnen zijn de uitdrukking van twee tegengestelde krachten; deze bestaan overal en beheersen alles; hun wederkerige actie vormt ‘leven’”.
ABSTRAHEREN
Mondriaan blijft steeds maar sleutelen aan zijn werkwijze. Hij is erg leergierig. Zo volgt hij vanuit Amsterdam de nieuwste kunstontwikkeling in Parijs. Hij zuigt nieuwe trends razend snel op en gaat onderzoeken wat dit voor hem kan betekenen. Als hij in 1911 in het Stedelijk (Amsterdam) zijn (kubistische) werk ziet hangen tussen dat van Picasso en Braque, beseft hij dat hij moet verhuizen om zichzelf een eerlijke kans te geven om zich verder te ontwikkelen. Hij verbreekt zijn verloving met Willy Wentholt en verhuist naar Parijs. Hij verandert zijn naam in Mondrian om de nieuwe weg in zijn leven extra te onderstrepen.
afb naakt en portret van een dame (1912)
reistip tijdens etappe 7
“De werkelijk moderne kunstenaar ziet de wereldstad als in vorm gebracht abstract leven; zij staat hem nader dan de natuur, zij zal hem eerder dan deze schoonheidsontroering geven”.
De STIJL & DE NIEUWE BEELDING
In 1914 komt hij terug in ons land om zijn zieke vader op te zoeken. Als even later de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, besluit hij om voorlopig op neutraal grondgebied te blijven. Hij huurt een atelier in Laren waar op dat moment een kunstenaarskolonie is gevestigd. Mondriaan begint met het schilderen van vlakjes in primaire kleuren. Hier maakt hij onder andere kennis met Bart van der Leck (link eerdere expo). Andere geestverwanten in die periode zijn Theo van Doesburg en Vilmos Huszár. Ze zijn samen op zoek naar een nieuwe, zuivere kunstvorm. En zo wordt De Stijl in 1917 ‘geboren’.
reistip bij etappe 8
“Door intuïtief aanvoelen, veel zien en vergelijken alleen kan men tot volkomen waardering van het nieuwe komen”.
Vanaf deze zaal, zullen veel bezoekers ‘hun’ Mondriaan herkennen. Hier hangen zijn abstracte werken. Hier zie je de primaire kleuren, al dan niet gecombineerd met zwarte lijnen. Hier hangen ook de gekantelde werken, zijn doeken in ruit vorm.
RITME & DYNAMIEK
Via de ‘etappe’ van De Stijl komen we op de eindbestemming van deze Mondriaan-ontdekkingsreis. In deze zaal sta ik even helemaal alleen oog in oog met Victory Boogie Woogie. In New York heeft Mondriaan vanaf 1942, tot aan zijn dood in 1944, aan dit canvas gewerkt. Mijn gedachten flitsen terug naar het Mondriaan-huis in Amersfoort (link). Daar kun je de geboorte van dit werk zelf intens ervaren in de speciale Victory Boogie Woogie belevingskamer.
Video: Mondriaan, de man die alles veranderde
EEN RUIT VOL PLAKKERS
Mondriaan was een groot muziekliefhebber en de jazz had zijn absolute voorkeur. Eerst in Parijs en later in New York zocht hij de jazz muzikanten steeds weer op. Hij had zelf een grammofoon en een platencollectie. Als hij in Amerika de boogiewoogie ontdekt, wil hij iets met deze nieuwe energie. In 1942 begint hij met de compositie Victory Boogie Woogie. In mijn beleving schildert hij dan muziek.
In dit werk vervangt hij de bekende dikke zwarte lijnen door horizontale afscheidingen die zijn opgebouwd uit kleine kleurblokjes. Om een goede balans in zijn werk te krijgen, plakte Mondriaan kleurplakkers op het doek. Hij puzzelde hiermee en verving regelmatig een kleurblokje, waarna ook de omgeving van de nieuwe keuroptie om aanpassing vroeg. Na twee jaar was de compositie nog niet af. En zo komt het dat je hier, wanneer je dicht bij het doek staat, de plakkers nog op het canvas kunt zien.
reistip bij etappe 10
“In echte boogiewoogie zie ik een strekking die aan de mijne verwant is: destructie der melodie, opbouw door voortdurende tegenstelling van pure uitdrukkingsmiddelen en dynamisch ritme”.
Recht tegenover dit muzikale meesterwerk staat een opstelling met enkele kledingstukken gebaseerd op Mondriaans gedachtegoed. De jurken en de smoking dansen als het ware op de ritme van Mondriaan.
EXCURSIE OPTIES
In tien etappes loop je door De Ontdekking van Mondriaan. Daarna is er een extra ‘excursies’ in de gang met zij nissen. In een van die nissen draait een zwart-film uit de tijd dat Mondriaan in New York woonden en werkte. In andere nissen schijnt het licht op zijn Parijse, Amsterdamse of Larense periode.
Hier hangen ook minder bekende werken zoals zijn bloemen collectie, portretten die hij in opdracht schilderde en zijn briefwisseling met zijn (ex)verloofde Willy Wentholt. En je ontdekt er een van zijn ‘guilty pleasures’ zijn voorliefde voor Disney.
Mijn ervaringen:
- In de tentoonstelling De ontdekking van Mondriaan, komt (bijna) alles samen van deze kunstvernieuwer.
- In de eerste zes maanden van het Stijl-jubeljaar, werden meestal beperkte aspecten van het werk van Mondriaan en zijn Stijl-genoten belicht. In deze expositie kun je bijna zijn hele handel-en-wandel chronologisch volgen.
Ondanks de zeer uitgebreide reisroute, mis ik verwijzingen naar Mondriaans geboortehuis in Amersfoort en zijn jeugdjaren in Winterswijk. - Maak gebruik van de extra reisoptie om een audiogids mee te nemen. Voor slechts € 2,50 p.p. heb je er tijdelijk een interessante reisgenoot bij. Extra informatie en muziek maken de ontdekking van Mondriaan nog completer.
- Als deze expeditie je goed bevalt, kun je aan het einde van de reis een mooi foto- en reisverslag kopen in de Museumwinkel. Het museumcafé biedt een prima pauze moment om daarna gesterkt aan de volgende ontdekkingsreis te beginnen: Architectuur & Interieur, het verlangen naar Stijl! Ook te zien het dit museum.
De ontdekking van Mondriaan is nog tot en met 24 september 2017 te zien in het Gemeentemuseum in Den Haag.
Twee reisbegeleiders, een audiotour & een game
Na binnenkomst maak je direct kennis met de twee reisleiders van deze zomer-wandelreis. Conservator Jette en Museumdirecteur Benno Tempel lichten in een korte video het reisplan toe. Bij de servicebalie in de aankomsthal kun je een audiotour huren (€ 2,50). Hierop staan naast uitleg van verschillende werken, fragmenten uit brieven, uitspraken van tijdgenoten en enkele leuke muziekfragmenten.
Voor liefhebbers is er een game ontwikkeld (10+), waarmee je je eigen Mondriaan-kennis kunt testen.
Naast de schilderijen van Piet Mondriaan en Bart van der Leck zijn ook enkele Nederlandse architecten wereldberoemd geworden i.v.m. de Stijl. Denk hierbij aan Gerrit Rietveld, Theo van Doesburg , Cornelis van Eesteren en J.J.P. Oud.
In de overzichtstentoonstelling Architectuur & Interieur, ontdek ik veel bekende werken. Als je al deze ontwerpen bij elkaar ziet, ontdek je dat wat nieuw lijkt, soms al veel langer heeft bestaan.
“De vlakken waarmede wij, als ruimtekunstenaars, onze ontroeringen realiseren, zal [de schilderkunst] kunnen ‘bezielen’ en tot een wezenlijk bestanddeel der ruimte maken”
uitspraak architect J.J.P. Oud (1916)
In deze expositie ontdek ik maquettes, bouwtekeningen, voorwerpen, meubels en schilderijen. Alles is gemaakt door kunstenaars die zich met het gedachtegoed van De Stijl verbonden of geïnspireerd voelden. Sommige beelden zag ik eerder dit jaar o.a. in Drachten en in het Kröller Müller Museum in de tentoonstelling rondom Hans Arp.
In zijn atelier in Parijs aan de Rue du Départ nr. 26 werkt Mondriaan stukje bij beetje al zijn nieuwe ideeën uit. Hij transformeert zijn woon- en werkruimte in één grote neoplastische compositie. Mondriaan is het enige lid van De Stijl, die de nieuwe ideeën toepast in zijn eigen woonomgeving. Zijn collega kunstenaars en ontwerpers geven vooral vorm aan de woon- en werkomgeving van anderen.
Bij het betreden van zijn atelier, zoekt ik automataisch naar de filmbeelden van de kunstenaar zelf. In het Mondriaanhuis in Amersfoort zie je Mondriaan rond scharrelen in zijn atelier en dat is een hele bijzondere eraving.
© tekst, foto’s en video (nr.1) Wilma Lankhorst © gebruik van de afbeeldingen met zaaloverzichten, met dank aan het Gemeentemuseum Den Haag