Wereldkaart Blaeu in Scheepvaartmuseum
Liefhebbers van topografische kaarten opgelet. Dit moet je zien!
De wereldkaart van Joan Blaeu uit 1648. Een kaart uit de tijd van ontdekkingsreiziger Abel Tasman en schilder Rembrandt van Rijn. In een sfeervol ingerichte ruimte hangt nog een ander cartografisch topstuk uit de Gouden Eeuw: een wereldkaart van de Jezuïet Ferdinand Verbiest. Beide kaarten zitten vol tekengrapjes: zeemonsters, zeemeerminnen, Indianen in Afrika en fontein hoog spuwende walvissen. Tot en met 31 december 2017 kun je via deze topografische kaarten op ontdekkingsreis in het Scheepvaartmuseum in Amsterdam.
Ontdek dé Google Maps van 1648!
De wereld door een vergrootglas
Met de loep tuur ik de kaart af naar de grenzen van Australië en Nieuw-Zeeland. Dit is de eerste wereldkaart waarop delen van het continent Oceanië te zien zijn. In 1642 bracht ontdekkingsreiziger Abel Tasman delen van de kust van de eilanden Tasmanië, Australië en Nieuw-Zeeland in beeld. Later zag hij fragmenten van deze schetsen terug op de wereldkaart van Blaeu. Links in de hoek, naast Zuid-Amerika, heeft Blaeu een stukje van de Nieuw-Zeelandse kust getekend.
Abel Tasman
Ik herken de naam ‘Moordenaarsbaai’ die later gelukkig is vervangen door Golden Bay. Deze prachtige baai vormt nu de noordgrens van het Abel Tasman National Park op het Zuidereiland. Je ziet hier een klein stukje en dat komt omdat Blaeu niet meer informatie van Tasman heeft gekregen. Tasman en zijn mannen hadden de (schreeuw)signalen van de Maori verkeerd begrepen. Ze zagen het als een oorlogsdreiging en begonnen daarom direct te schieten. En toen brak de hel pas echt los. Vandaar de naam moordenaarsbaai. Na dit incident lichtte Tasman het anker en voer verder.
De wereld in 1648
De kaart van meester-cartograaf Joan Blaeu gaf de mensen in de Gouden Eeuw het meest bijgewerkte wereldbeeld van die dagen. Op deze enorme kaart (twee bij drie meter!) kon je de meest actuele kennis van de wereld bestuderen. Ontdekkingsreizigers en handelsmissies van de VOC maakten onder andere gebruik van deze kaart. Kaarten zoals als deze vaak gekocht als relatiegeschenk. Van dit exemplaar is er maar één in de wereld. Er zijn wel enkele variaties op dit thema gemaakt door de firma Blaeu. Als je van topografische kaarten houdt, is dit een echte aanrader.
Een ontdekkingsreis op kaart
Naast de ligging van landen en continenten, laat deze kaart ons nog veel meer zien. De tekeningen van Blaeu geven inzicht in de westerse en superieure kijk op inboorlingen. Ik zie kannibalen, zeemonsters en zeeslangen, olifanten en Indianen in Afrika en een lama in Zuid-Amerika. Blaeu was duidelijk trots op zijn Nederlandse afkomst. Hij laat dat op allerlei leuke manieren zien, zoals een heel klein huisje op Nova Zembla. Ook hebben alle schepen op deze wereldzeeën een vlag met drie evenwijdige vlakken. Een knipoog naar onze nationale driekleur. De uitvoering die je hier ziet, is in zwart wit. In Amerika is een variant in kleur en daarop is te zien dat het allemaal rood-wit-blauwe vlaggen zijn. In de tekst die onder de kaart is geschreven, verwijst Blaeu bij Batavia, naar de Nederlanders die daar wonen.
We weten dat Blaeu nooit iets tekende wat hij niet zeker wist, zoals de nog onbekende grenzen van Nieuw-Zeeland. Anderzijds weten we ook dat hij er soms flink op los verzon. Zoals bij het werelddeel Afrika waarover nog nooit was geschreven. Hij vulde dit continent in op basis van Bijbelteksten en afbeeldingen uit Romeinse en Griekse mythen.
Firma Blaeu
De Firma Blaeu uit Amsterdam was de grootste producent van kaarten in de Gouden Eeuw. Vader Willem was wiskundige en zoon Joan had rechten gestudeerd in Leiden. Ook wist hij toen al hoe belangrijk marketing was. De grote kaart die we hier zien heeft Joan Blaeu op eigen initiatief gemaakt. Het eerste exemplaar heeft hij opgedragen aan de Spaanse vredesonderhandelaar in Münster, Gaspar de Bracamonte Guzman. Naast de nauwe connecties met de VOC, baseerde de tekenaars van Blaeu hun cartografische kennis op basis van eerder uitgegeven kaarten. Dit werd weer aangevuld met eeuwenoude overleveringen èn de meest recente ontdekkingen. Met het oog op dit laatste punt was de nauwe samenwerking tussen Blaeu én de VOC van cruciaal belang.
Tekenen met uitzicht op de haven
Zee- en kooplieden, geleerden en regenten liepen vaak even binnen bij de Boekhandel van de firma Blaeu in hartje Amsterdam. De boekhandel lag vlak bij de haven waardoor nieuws snel werd opgepikt door de cartografen van Blaeu. Naast het nieuws zagen de tekenaars dagelijks de schepen in de haven waardoor ze deze ook nauwkeurig konden tekenen. Op leegte van de oceanen wordt op de kaarten van Blaue opgevuld met scheepsmodellen en kompasrozen. De kaarten van Blaeu werden als topstukken ervaren én gewaardeerd. Ze hebben mede om die reden ook veel invloed gehad op het algemeen aanvaarde wereld- en kaartbeeld.
De Chinese wereldkaart van Verbiest
Rechts naast de kaart van Blaeu hangt een ander unieke topografische kaart: de wereld vanuit het perspectief vanuit de bewoners van het Midden Rijk, de Chinezen. Deze kaart kwam tot stand met behulp van de Nederlander Verbiest. In de expositie Barbaren & Wijsgeren in Haarlem kwamen we deze Jezuïet al op het spoor. Zijn tijdgenoten van de VOC waren vooral geïnteresseerd in de economische mogelijkheden in het Midden Rijk. De kaart van Verbiest is op acht stroken van Bamboe getekend.
Verbiest gast van de keizer
Verbiest zag vooral kansen voor de verspreiding van het christendom in China. Mede door zijn kennis van de Chinese taal in combinatie met zijn grote deskundigheid op het gebied van de astronomie was hij bijna dagelijks te gast bij de Chinese keizer. Door zijn jaren aan het hof leerde hij veel over de Chinese geschiedenis en de Chinese tradities. Dit combineerde hij met zijn kennis van de wereld en de astronomie. Dit resulteerde in een totaal andere wereldkaart. Het verschil zit niet alleen in het gekozen perspectief. Ook de invulling en gebruikte symbolen is anders. Zoek zelf de verschillen.
foto boven: ferdinand Verbiest (1623-1688)
De Chinese kaart bestaat uit acht bamboestroken en lees je van rechts naar links. Op allerlei plaatsen staan tekstvlakken met Chinese tekens. In tegenstelling tot de Franse tekst van Blaeu is de Chinese tekst van Verbiest nog nooit integraal in het Nederlands vertaald. Hier ligt dus nog een leuke uitdaging.
‘Blaeu’s wereld in kaart, meester-cartograaf in de Gouden Eeuw’ is van 14 april t/m 31 december 2017 te zien in Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam. Je vindt de speciale Blaeu-kaartzaal rechts achterin de ruimte van de Atlassen tentoonstelling.
Liefhebber van kaarten
Zelf ben ik een liefhebber van topografische kaarten. Als kind kon ik al uren turen op een wereldbol of in mijn Grote Bosatlas. Mijn fantasie sloeg op hol bij het zien van verre landen. Tijdens mijn topografie examen miste maar één plek op de wereldkaart en dat betrof de locatie van de hangende tuinen.
Terwijl de TomTom al jaren gemeengoed is, reis ik nog graag met de kaart op schoot. Ik geniet zo ook intensiever van de reis. In mijn speurtocht naar oude en nieuwe kaarten ontdekte ik een leuke website waarop een groot aanbod aan kaarten, in allerlei formaten en uitvoeringen. Zoals canvas, hout, plexiglas of aluminium, maar ook als behang, poster en zelfs als dekbed. Je kunt kiezen uit allerlei thema’s zoals trendy, historisch, dieren, kinderkaarten, of kaarten enkele in zwart wit of op basis van letters. Als moderne wereldreiziger heb ik nog even getwijfeld of ik een kras-wereldkaart zou aanschaffen. Uiteindelijk heb ik toch gekozen voor een variant waarin mijn favoriete bezigheden kunst, reizen èn wegdromen bij wereldkaarten samenkomen. Het werd een wereldkaart in blauw-paarse aquarel uitvoering op een licht gewicht aluminium achtergrond.
Een hier sta ik dan met mijn allernieuwste wereldkaart. Ook op deze kaart heeft Nieuw-Zeeland een bijzondere vorm. Het Zuidereiland lijkt nog een beetje, het Noordereiland is een kleine stip. Laten we het houden op de vrijheid van de kunstenaar en de charme van het materiaal.
Misschien wat naïef van mij. Ik had verwacht dat de uitvoering op aluminium een grijze achtergrond zou hebben. Maar dat is niet het geval. De aquarel is op een knallende witte achtergrond afgedrukt. Op de site vind ik dit niet echt goed zichtbaar. Maar dat kan ook aan mijn perceptie liggen.
© foto's en tekst Wilma Lankhorst © gebruik foto's en video met dank aan Scheepvaartmuseum Amsterdam
