deel 2

In deel 2 van het tweeluik Ter Borch in Zwolle, neem ik je mee naar Museum de Fundatie. Daar is de tentoonstelling ‘Alles is familie’ te zien. Na twee mooie introducties in de Grote Kerk van Zwolle en Museum ANNO, ben ik klaar voor de ontmoeting met de gehele familie. Het team van De Fundatie brengt deze winter de artistieke collectie van de familieleden Ter Borch terug naar hun geboortestad. De tentoonstelling bevat 125 werken, vooral tekeningen die een goed inzicht geven in de onderlinge samenwerking tussen de familieleden.

Thuis bij Ter Borch

In tegenstelling tot de deel thema’s in de Grote Kerk en in Museum ANNO, leer je in de Fundatie alle leden van de familie Ter Borch kennen. En dat zijn er een aantal. Zoals vermeld in deel een van dit tweeluik is vader Gerard ter Borch maar liefst drie maal getrouwd en zijn er in die huwelijken dertien kinderen geboren. Vijf kinderen sterven snel na de geboorte. Vijf van de negen kinderen erven vaders teken- en schildertalent: Gerard ter Borch de Jonge (1617-1681), Anna (1622-1679), Gesina (1631-1690), Harmen (1638-1677) en de jongste zoon Mozes (1645-1667). 

Samenwerking met het Rijksmuseum

Als dochter en kunstenaar Gesina ter Borch in 1690, kinderloos sterft, staat er in haar testament dat de artistieke erfenis van haar familie als één geheel bewaard moet blijven. Via een nichtje komt de familie-erfenis in handen van de familie Zebinden. Zij tekenen in 1886 een convenant met het Rijksmuseum waardoor alle werken van de familie Ter Borch uiteindelijk in Amsterdam terecht komen. Het grootste deel van de 35 schilderijen en 70 werken op papier die je nu in de Fundatie kunt zien, komt uit de collectie van het Rijks. Er zijn ook werken uit andere musea en uit particuliere collecties uit Nederland, Europa en de Verenigde Staten overgekomen naar Zwolle. Veel werken waren nooit eerder samen in één tentoonstelling te zien.

Twee herontdekte schilderijen

Veel werk was uiteraard bekend bij musea en kunsthistorici. Maar soms duiken er pareltjes op die in de vergetelheid zijn geraakt. In dit geval een postuum portret dat Gesina ter Borch heeft gemaakt van haar overleden broer Mozes. Na zijn vroegtijdige dood in de strijd tegen de Engelsen, schildert Gesina een portret van Mozes als kind van twee. Dit portret is in 2024 aangekocht door het Rijksmuseum en nu te zien in Zwolle. Naast deze vergeten parel is dit het enige schilderij dat Gesina heeft gesigneerd. Het was in de tijd dat Gesina leefde niet aan vrouwen om hun werk te signeren. Haar vader en broers deden dat uiteraard wel.  Vanuit Washington (National Gallery of Art) kwam het doek Moses ter Borch die een golfstok vasthoudt (1655). Dit schilderij hebben Gesina en haar oudste broer Gerard de Jonge samen geschilderd. In ANNO zag ik een kopie. Hier hangt het echt werk. Neem er een moment de tijd voor.

Leren van elkaar

Het centrale thema in de tentoonstelling in de Fundatie is Leren van elkaar. Zoals gezegd waren veel werken nooit samen in een tentoonstelling te zien. Nu dat wel het geval is zie je goed dat de kinderen Ter Borch elkaars werk kenden, samen werkten en ook kopieerden. De (mede)samensteller van deze tentoonstelling Marjorie Wiensman (conservator Noord-Europese Schilderkunst van de Nationale Gallery of Art verwoord het als volgt: “De familie Ter Borch werkte intensief met elkaar samen, kopieerde van elkaar en leerde van elkaar. Door het uitzonderlijke feit dat Gesina ter Borch het familiearchief zorgvuldig bewaarde, inclusief tekeningen en schetsen, krijgt de bezoeker een uniek kijkje in de samenwerking tussen de verschillende familieleden.”

We weten dat vader Gerard zijn zonen wel les gaf, maar Anna en Gesina kregen geen les van hem. Gerard de Jonge zag Gesina’s talent en nam zijn zus onder zijn vleugels. In 1656 tekende zowel Gerard de Jonge als Gesina een vrouw in een arrenslee. De slee wordt getrokken door een paard. Het werk van Gesina is een kopie van het werk van haar oudere broer. Twee jaar later gebruikt Gesina de arrenslee in een ander, groter werk van haar. Hoe leuk is het dat deze tekeningen hier voor het eerst samen worden getoond?

Paarden & schaatsers

De schilderijen en tekeningen zijn in de Fundatie in verschillende thema’s verdeeld. De achtergrondkleuren zijn per thema anders. Zo zie je dat er binnen de familie vaak een tekenoefening was waarin een paard het object was. Als zevenjarige heeft Gerard de Jonge in 1625 een prachtig paard met ruiter van achteren getekend. Deze schets werkt hij later uit in twee schilderijen. Bijna twintig jaar later, tekenen Gerard’s half broers Harmen en Mozes hun eigen versie van het paard. 

IJspret

Het dagelijks leven in Zwolle is ook een veel voorkomende thema. In 1634 tekent Gerard de Jonge zijn ‘IJsvermaak bij de Zijlpoort’ in Zwolle. Bijna twintig jaar later tekent Harmen zijn versie van de schaatsers in Zwolle. Van beide broers weten we dat zie nog jong waren toen ze deze winterscène hebben getekend. Gerard heeft zijn ijsvermaak snel en trefzeker op papier gezet. Zijn jongere halfbroer werkt het idee later uit met zijn kenmerkende zwierige figuren. 

Gerard ter Borch en de Vrede van Munster 

Het jaartal van de Vrede van Münster: 1648 zit in ons collectief geheugen. Wat ik niet wist is dat Gerard de Jonge in die periode, in 1647/48 in deze Duitse grensstad was om het koperen paneel ‘De beëdiging van het verdrag door de Spaanse en Nederlandse onderhandelaars’  te schilderen. Lopend op straat zag de schilder vrouwen met een hoofdtooi die in hij in ons land nog nooit had gezien. Gerard laat deze vrouwen met een grote, vierkante hoofdkap zien in zijn werk. Thuisgekomen zagen zijn zussen Gesina en Anna deze nieuwe mode of was het een opvallende streekdracht? Beide zussen kopieerden de tekening van hun oudste (half)broer. Dit is een mooi voorbeeld van hoe internationale invloeden via familieleden werden gedeeld en verwerkt.

Muurschilderingen in de museumhal 

In de grote museumhal komen we terug in het heden. Daar heeft de Franse kunstenaar Chourouk Hriech (1977) op locatie een grote muurschildering gemaakt. Haar verbeeldingen van In de 17e Hemel (2025) begint op de begane grond en loopt door tot de vide. Naast de tekening zijn er twee video’s waarin Hriech uitleg geeft over haar werk. In de videoruimte zijn ook tekeningen te zien die zij heeft gemaakt met leerlingen uit groep 5 van de Parkschool in Zwolle. De kinderen bedachten hun eigen verhalen bij de tekeningen van Hriech. De kunstenaar noemt dit ‘de reis van de verbeelding’. Haar werk is zo nog persoonlijker en levendiger geworden.

La dance van Matisse

‘In de 17e hemel’ is een moderne interpretatie van de ‘La Dance’ (de dans 1910)  van Henri Matisse. Hriech heeft tekeningen van de ter Borch’s en met name Gesina goed bestudeerd. Ze vertelde me dat ze erg onder de indruk was van de tekenalbums van Gesina. Hriech brengt in haar werk oude en nieuwe dingen samen. Ze gebruikte hiervoor zowel elementen uit het Zwolle van nu én als elementen uit de 17e eeuw. Hriech onderzocht hoe voorwerpen, landschappen en gebouwen, vaak uit andere landen, deel zijn geworden van onze kunst en geschiedenis. In de 17e Hemel is een uitnodiging aan de bezoeker om te kijken naar tekeningen als een plek voor fantasie en herinnering. Een plek waar nieuwe verhalen kunnen ontstaan.

De tentoonstelling Thuis bij Ter Borch is tot en met 1 februari 2026 te ontdekken in Museum de Fundatie in Zwolle. Kijk hier voor de details. 

De muurschildering In de 17e Hemel van Chourouk Hriech blijft tot 16 augustus 2026 te zien in de vide en het auditorium van het museum. 

Meer te zien in Zwolle over de familie Ter Borch

Alles is familie Familie Ter Borch is tot en met 1 februari 2026 te zien in ANNO Stadsmuseum Zwolle. Kijk hier voor de details. 

Gesina en gezien worden van Jasper Abels is ook tot en met 1 februari 2026 te ontdekken in de Grote Kerk in Zwolle. 

Animatie opera Geesken van Theaterwetenschapper Wim Trompert & muziekensemble Camerata Trajectina is te zien in de Zuidbeuk van de Grote Kerk in Zwolle. Deze 45 minuten durende animatie opera kost € 6,- per persoon. Kijk hier voor de details. Let op: de opera-tent is van 12 december tot 21 december 2025 te zien maar in een andere ruimte in de kerk. 

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van Museum de Fundatie, alle bruikleengevers en de genoemde kunstenaars.