update
Vanavond op TV bij Nu te Zien!
Dinsdag 2 mei 2023 om 21.10 uur bij AVROTROS op NPO 2
zondag 14 mei is de herhaling
Museumdirecteur Margriet Schavemaker neemt je mee door de
tentoonstelling van Sofonisba Anguissola.
Het Rijksmuseum Twenthe (Enschede) presenteert de eerste solotentoonstelling in ons land van de Italiaanse schilder Sofonisba Anguissola. Een eeuw eerder dan Johannes Vermeer kreeg zij al talrijke portretopdrachten. Net als Vermeer was Anguissola tijdens haar leven een legende. Nu wordt ze vaak een ‘vergeten schilder’ genoemd. Of dat ook zo is, onderzocht kunsthistorica en cultureel analist Griselda Pollock voor Rijksmuseum Twenthe.
“Congratulation with a jewel of an exhibition
and promoting and inclusive history of art”
Griselda Pollock, tijdens de pers opening in Enschede, 10 februari 2023
Familie Anguissola
Zoals je in deel een hebt kunnen lezen is Sofonisba Anguissola (ca. 1532-1625) de oudste dochter de Italiaanse edelman Amilcare Anguissola en zijn vrouw Bianca Ponzini (Cremona, Lombardije). Ze heeft zes zussen en één broer, de benjamin van de familie. Vader Amilcare regelt voor Sofonisba en haar zus Elena schilderles. De meisjes krijgen apart onderwijs, los van de mannelijke studenten. Ook hun studieprogramma wordt aangepast: geen anatomie les, geen naaktmodellen en zonder chaperonne mogen ze niet buiten in de vrije natuur werken. Door deze beperkingen schilderen veel vrouwelijke kunstenaars stillevens en portretten. Je ziet enkele familieportretten in te begin van de expositie. Sta ook even stil bij de (muur)tekening van de jongen gebeten door een rivierkreeft, die Anguissola op verzoek van Michelangelo heeft gemaakt.
Drie ijkmomenten in Sofonisba’s leven
Het portret van zus Elena als non (1551), geeft in de tentoonstelling de overgang aan naar een nieuwe fase in Anguissola’s leven. Drie ijkmomenten typeren het leven van kunstschilder: haar jeugd en opleiding in Cremona, haar tijd als hofdame (hofschilder) aan het Spaanse hof (Madrid) en haar huwelijk in Genua en op Sicilië. Voor vrouwen van adel was het uitgesloten om betaald werk te verrichten. Daarom zagen zij (en hun families) vaak maar twee toekomstmogelijkheden, of trouwen of het klooster. Sofonisba werkt samen met haar vader een ander plan uit. Door de contacten van Amilcare met de Spaanse koning Filip II krijgt Sofonisba een betrekking aan het Spaanse Hof. Op voorwaarde dat ze ongehuwd blijft, wordt ze hofdame van de derde vrouw van de koning, Elisabeth van Valois (1545-1568).
Terug in Italië
Na 14 jaar Madrid gaat Anguissola terug naar Italië. Filips II bemiddelt in een huwelijk met de Siciliaanse edelman Fabrizio de Moncada (Sicilië). Fabrizio sterft vijf jaar later, tijdens een piratenaanval bij Capri. Als Sofonisba hierna terugreist naar Cremona wordt ze verliefd op een jongere kapitein: Orazio Lomellino (Genua). Tegen alle adviezen in trouwen ze. Eerst wonen ze in de Genua, later op Sicilië. Naast portretten heeft Anguissola haar hele leven religieuze voorstellingen geschilderd. De meeste werken in dit genre maakt ze in Genua. Hiervoor neemt ze schilderijen van Luca Cambiaso, een stadsgenoot, als voorbeeld. Anguissola kopieert twee van zijn composities en ze laat zich inspireren door zijn gebruik van licht-donkereffecten.
‘De meest roemrijke vrouwelijke schilder van Europa’
Sofonisba Anguissola is een van de meest succesvolle kunstenaars van de renaissance. Ze
wordt door haar tijdgenoten geprezen om haar talent en creativiteit. Giorgio Vasari, de Italiaanse kunstenaarsbiograaf, schrijft in zijn Le vite de’ più eccellenti pittori, scultori e architettori (1568) dat de figuren op Anguissola’s portretten zo levensecht lijken, dat ze lijken te ademen. Hij schrijft verder dat er niets mooiers of levensechter bestaat dan de figuren op haar tekening.
Michelangelo is vol lof over haar werk
Ook Michelangelo Buonarroti prijst Anguissola in een briefwisseling met haar vader. Michelangelo is vol lof over om de manier waarop Anguissola de emotie verdriet in haar tekeningen vat. Anguissola heeft tot op hoge leeftijd geschilderd. De Vlaamse schilder Anthony van Dyck (1599-1614) bezoekt haar aan het einde van haar leven op Sicilië. Hij schrijft later over dit bezoek en hun gesprekken dat hij meer van Anguissola heeft geleerd dan van al zijn leermeesters bij elkaar. Na al deze lofuitingen, lijkt de kennis van Anguissola’s werk in de daaropvolgende eeuwen, langzaam weg te zakken. Er wordt over haar geschreven als een ‘vergeten schilder’.
De opzet van de expositie
In Enschede zijn nu 25 van de 34 aan Anguissola toegeschreven werken te zien. Hierin zijn de drie ijkmomenten en locaties in haar leven, Cremona, Madrid en Sicilië, duidelijk herkenbaar. Het begint met een inkijkje in de familie. Vader, zussen en broer Asdrubale komen door portretten tot leven. Via het serene portret van zus Elena in een nonnenhabijt (ca. 1551) maak je de overstap naar het Spaanse Hof. Tijdens het hoogtepunt van de macht van de Spaanse Koning Filips II was zij hier 14 jaar lang werkzaam als hofschilder. In deze ruimte vind je ook een aantal zelfportretten. Hier hangt het nog nooit getoonde zelfportret achter een clavibord (1561) uit de Althorp, Earl Spencer Collection (Northamptonshire).
Europa Anguissola
De werken met religieuze thema’s sluiten de expositie af. Hier hangt ook een werk van Europa Anguissola: portret van haar schoonmoeder (1571-1578) uit de Deense Nivaagaardcollectie (Nivå). Michael W. Cole, professor Kunstgeschiedenis aan de Columbia University (New York) heeft onderzoek gedaan naar dit portret. Zijn slotconclusie in het boek Sofonisba’s Lesson: A Renaissance Artist and Her Work (Princetown University Press, Princetown & Oxford, 2020) is dat dit portret een werk is van Sofonisba’s zus Europa. Als jong meisje kreeg Europa thuis schilder-en tekenlessen van haar oudere zus.
Griselda Pollock over Sofonsiba Anguissola
Rijksmuseum Twenthe heeft kunsthistoricus en cultureel analist van internationale, postkoloniale feministische studies in de beeldende kunst, Griselda Pollock (Zuid-Afrika, 1949) gevraagd naar de betekenis van Anguissola in de kunstgeschiedenis. In een videotoespraak neemt Pollock haar toehoorders mee in het leven van Anguissola. Door slimme carrièrestappen speelt de schilder in op de wens van de Europese adel zich te vereeuwigen. Door de kwaliteit van haar werk behoort ze aan het einde van de zestiende eeuw tot de binnenste cirkels van het Spaanse koningshuis. Pollock toont aan dat Anguissola na haar dood, niet is vergeten.
‘la più illustre Pittrice d’Europa’
In 1674 omschrijft historicus Raffaele Soprani (1612-1662( haar als ‘la più illustre Pittrice d’Europa’: De meest roemrijke vrouwelijke schilder van Europa. Op basis van archiefonderzoek toont Pollock een overzicht waarop na Anguissola’s dood totaal 222 schilderijen aan haar zijn ‘toegeschreven’, soms gedocumenteerd, soms geaccepteerd, soms betwist maar met weinig toegeschreven werken als gevolg. In de 19e eeuw worden haar schilderijen in Groot-Brittannië door verzamelaars gekocht.
‘Old Mistresses’
In 1972 schittert een werk in de tentoonstelling ‘Old Mistresses’ in Baltimore (USA). Met de opleving van het feminisme in de jaren zeventig, verschenen verschillende boeken over vrouwelijke schilders. In 2020 publiceerde Michael W. Cole zijn resultaten en organiseerde in het Prado (Madrid) de duo-tentoonstelling ‘a tale of two women painters’. De focus lag op Sofonisba Anguissola en haar landgenoot Lavinia Fontana. Daarna volgde Denemarken en nu Enschede. De conclusie van Pollock in haar betoog is dat: ‘Sofonisba Anguissola een hele interessante kunstenaar is en geen vergeten wonder!’
De tentoonstelling, Sofonisba Anguissola, portrettist van de renaissance is nog tot en met 11 juni te zien in 2023 in Rijksmuseum Twenthe. Deze expositie is een gezamenlijke productie van Rijksmuseum Twenthe en de Deense Nivaagaards Malerisamling.
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met toestemming van en met dank aan Rijksmuseum Twenthe, Nivaagaards Malerisamlin (Denemarken) en alle andere bruikleengevers.