De afsluitende tentoonstelling in de 2025-jubileumserie van Museum MORE in Gorssel heet European Realities. De focus ligt op de schilderkunst in Europa tijdens het Interbellum. De jaren 1919-1939, de periode tussen de twee wereldoorlogen. De schilderkunst krijgt in die jaren in elk land een eigen gezicht. Precies 100 jaar na de baanbrekende tentoonstelling Die Neue Sachlichkeit (1925) laat Museum MORE in haar jubileum jaar bijna 80 neorealistische topstukken zien uit maar liefst 20 landen. Dit aantal wordt aangevuld met negen werken uit de eigen collectie.
Feestprogramma 10 jaar Museum MORE
Het team van Museum MORE heeft het tienjarig bestaan van het museum gevierd met een gevarieerd tentoonstellingsprogramma. Het feestje begon in februari jl. met Reality Check gevolgd door POP MODELS in juni. Voor Reality Check sprak MORE conservator Sito Rozema met ruim 50 hedendaagse kunstenaars en vroeg hen naar de essentie van het realisme in de kunst. In de tentoonstelling POP MODELS kregen we een les popart geschiedenis. We leerden dat de wortels van deze populaire kunststroming niet in Amerika liggen maar in Europa. In Schotland en Engeland om precies te zijn. In de Europese versie van popart werd de focus meer gelegd op engagement en het uitgesprokene. Nu wordt het jubileumjaar afgesloten met een groot Europees overzicht.
Europese museale samenwerking
Richt Museum MORE zich voor haar vaste collectie vooral om realistische kunst uit de 20ste en 21ste eeuw van vaderlandse bodem. In haar tentoonstellingen kijkt het team tot ver over de grens. In 2023 organiseerden twee Duitse musea, Kunstsammlungen Chemnitz en Museum Gunzenhauser een internationaal symposium over realisme in de Europese kunst. Hun doel was om de mooiste realistische schilderijen uit het Interbellum in Europa samen te brengen in één grote overzichtstentoonstelling. Tijdens dit symposium werden de eerste contacten gelegd voor de jubileumtentoonstelling in museum MORE, het grootste museum voor modern realisme in Europa. Na de overzichtstentoonstelling in het Duitse Chemnitz is en nu de beurt aan Gorssel.
Wat is nieuw in Gorssel?
We kunnen stellen dat niet eerder op zo’n grote schaal aandacht is besteed aan het onderwerp realistische schilderkunst in Europa in het Interbellum. Zowel in Chemnitz als nu in Gorssel komen werken van kunstenaars uit heel Europa samen. En niet alleen uit West Europa zoals in het verleden vaak het geval was. Daarnaast is in Gorssel ook een prominente rol weggelegd voor vrouwelijke kunstenaars zoals Aleksandra Beļcova, Lotte Laserstein en Gerda Wegener. Jarenlang is hun werk onderbelicht gebleven.
Door meer onderzoek en exposities als deze herwinnen deze kunstenaars hun welverdienste plaats in de kunstgeschiedenis. Om een goed idee te krijgen van het Interbellum wat er leefde in Europa en hoe kunstenaars hier op reageerden, raad ik je aan om eerst de twee korte video’s te bekijken aan het begin van de tentoonstellingen. Beide presentaties geven een goed beeld van de tijd van toen en zorgt voor en beter begrip van wat je hierna krijgt te zien.
Hoe is de tentoonstelling opgezet?
De 90 werken die je te zien krijgt, zijn verdeeld over vijf thema’s: het begint met Oorlog en vrede, gevolgd door een Nieuw mensbeeld. Daarna volgen de intieme binnenwereld en de moderne buitenwereld. Het sluitstuk is de sociaal-politieke kunst. In de kleurrijke tentoonstellingscatalogus worden alle thema’s besproken. Hierin geeft conservator Julia Dijkstra enkele observaties over het realisme als internationaal fenomeen (1919-1939). Bij haar essay staat onder andere een afbeelding van de tennisser (1927) van de Russisch-Letse schilder Aleksandra Beļcova (1892-1981). Beļcova is geboren in Rusland tijdens de Tsarentijd. In 1919 verhuist ze naar Riga waar ze trouwt met de Letse schilder Romans Suta. In Riga wordt ze lid van de Riga Artist Group.
Aleksandra Beļcova
Na de trouwerij reist het schilderstuk door Europa. Ze bezoeken onder andere Parijs, Berlijn en Dresden. In 1923 wordt in Parijs hun dochter Tatiana geboren. Naast de tennisser die we hier zien is een bekend werk van Beļcova The white and the Black. Beļcova is met name bekend door haar portretten en stillevens. Ze begint in de kubistische stijl en gaat later over tot het realisme. Ze schildert vooral met olieverf en aquarel. Naast grafisch werk beschildert ze porselein. Beļcova overlijdt in Riga de hoofdstad van de Baltische staat Letland. Het huis van Aleksandra Belcova en Romans Suta aan de Elizabetes street 57A-26 in Riga is nu een herinneringsmuseum en een kunstgalerij.
Nieuw Mensbeeld
Het thema dat mij het meest raakte was ‘nieuw mensbeeld’. Hier hangen prachtige portretten van heel verschillende mensen. De statige mevrouw Van Gelder-Schrijver (1935) van Charley Toorop (1891-1955) tot (Lili) in de zomerhitte (1924) van de Deense schilder Gerda Wegener -Gottlieb (1886-1940). Gerda kan als kind al goed tekenen en gaat in Kopenhagen aan de Koninklijke Deense Kunstacademie. Daar leert ze de landschapsschilder Einar Wegener (1882-1931) kennen. In 1904 trouwt het stel, in 1912 verhuizen ze naar Parijs. Hier heerst een gespannen sfeer in verband met de komende oorlog (1914-1918). Het is een sfeer van uitersten: van ontreddering tot losbandigheid. In de kunst is dit de tijd van het dadaïsme, het surrealisme, Sturm & Drang en de avant-garde.
Einar wordt Lili Elbe
Naast een appartement in Parijs hebben ze een buitenverblijf aan de Loire. Op beide locaties ontvangen ze vrijgevochten collega’s uit de kunstwereld. Einar Wegener poseert voor Gerda vaak in vrouwenkleding, hierdoor ontdekt hij zijn ware identiteit als transvrouw. Einar noemt zichzelf vanaf die tijd Lili Elbe. Lili is het favoriete model van Gerda. In Gorssel leer je Lili kennen als een sensuele vrouw die we vanaf de rug zien in een rood met bloemen gekleurde stoel. Ze draagt slippers met een laag hakje en heeft een uitgebouwde waaier in haar hand. In 1930 ondergaat Lili als een van de eerste personen ter wereld enkele transseksuele operaties. Ze overlijdt in 1931 als gevolg van deze operaties. In 1930 verklaart de Deense koning het huwelijk tussen Gerda en Einar/Lili als ongeldig.
Na het overlijden van Lili trouwt Gerda in 1931 met de Italiaan Fernando Porta. Porta wordt op Wikipedia omschreven als een officier, een vlieger, een diplomaat èn een oplichter. Dit huwelijk duurt vijf jaar, daarna volgt de scheiding. Gerda Wegener overlijdt op 28 juli 1940 in het Deens Frederiksberg. Haar naam en faam zijn dan tot een minimum geslonken.
La Garçonne
De derde vergeten vrouwelijke kunstenaar wiens zelfportret (met kat, 1928) hier te zien is, is Lotte Lasenstein (1898-1993). Dit zelf portret hangt naast het zelfportret van schilder Kate Diehn-Bitt (1900-1973). Beide vrouwen zijn begin jaren dertig ‘aanhangers’ van de zogenaamde garçon-stijl. Deze stijl verwijst naar de androgyne stijl van de jaren ’20 (“La Garçonne”). Hierbij kleden vrouwen zich in korte jurken, knippen hun haar kort (zoals een bob), en dragen ze mannelijke kleding elementen zoals stropdassen en wijde broeken. Al deze elementen staan na de eerste Wereldoorlog symbool voor een onafhankelijke en actieve vrouw.
Lotte Laserstein
Het is misschien hierdoor dat ik Duitse-Zweedse schilder Lotte Lasenstein (1898-1993) in eerste instantie niet als vrouw herken. Ze is in Pruisisch Holland (bij de Poolse grens) geboren en ontwikkelt zich na haar studie als figuratieve schilder. Tijdens de Weimar-republiek (1918/19-1933) in Duitsland is ze actief als schilder. Haar werk uit deze periode sluit aan bij de dan gangbare stijl van de Nieuwe Zakelijkheid. Als het antisemitisme na 1937 verder toeneemt in Duitsland, vlucht ze naar Zweden. In haar nieuwe vaderland schildert ze verder, ze schildert portretten en landschappen in de stijl van het realisme. Ondanks haar werk, raakt ze in de vergetelheid tot dat ze in 1987 wordt herontdekt. Bijna veertig jaar verder leren wij haar kennen in Museum MORE.
Slotstuk: sociaal politieke kunst
Het laatste thema in deze jubileumtentoonstelling is Sociaal politieke kunst. In de video bij de entree hoor je al dat kunstenaars op hun eigen manier reageren op die nieuwe sociale en economischer omstandigheden tijdens het Interbellum in Europa. De arbeiders en de boeren in de landen die betrokken waren bij de Eerste Wereldoorlogen hadden het extra zwaar in die dagen. Daartegenover stond een nieuwe welvaart waaraan de midden- en hogere klasse zich laafden. Voor hen groeide de bomen tot in de hemel. Kunstenaars reageren op de armoede, de onderdrukking van de arbeiders en het over-consumentisme van de rijken.
Veel portretten van zwarte mensen
Wat mij hier opvalt is het aantal schilderijen waarop zwarte personen te zien zijn. Kijk maar eens naar Epoche (1928) van Lotte B. Prechner (1877-1967). Rechts staat een zwarte mand, gekleed in een wit overhemd met blauwe das en blauw-grijze broek. Hij leunt met zijn linkerarm op een kast, vol met boeken. Links zie ik een soort banner met allerlei woorden, waaronder de titel van dit werk. Links boven straalt een zon of is het de nieuwe wind die over Europa blaast? Epoche wordt door kunsthistorici gezien als een van de topwerken van Prechner.
European Realities is tot en met 1 februari 2026 te ontdekken in Museum MORE in Gorssel. Kijk hier voor de details. MK = geldig. Tijdens deze tentoonstelling biedt Museum MORE een uitgebreid activiteitenprogramma aan. Zo kun je dinsdag 25 november deelnemen aan Museum MORE Breakfast Club!
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst.
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van Museum MORE, Kunstsammlungen Chemnitz, Museum Gunzenhauser, alle genoemde kunstenaars en bruikleengevers.
Lees ook
Werken uit de Museum MORE collectie
Ferdinand Erfman (1901-1968), vrouw met kruik (1930) – intieme binnenwereld – ; baadsters (1929) – nieuw mensbeeld; Raoul Hynckes (1893-1973), stilleven met mandoline (1927) – intieme binnenwereld – ; Pyke Koch (1901-1991), rustende schoorsteenveger (1936) – nieuw mensbeeld – ; Dick Ket (1902-1940), stilleven met fluit (1932) – intieme binnenwereld – ; Johan Mekkink (1904-1991), de schreeuw (1937) – oorlog en vrede – ; Louis Schrikkel (1902-1995), betondorp (1933) – moderne binnenwereld – ; Charley Toorop (1891-1955), portret mevrouw N.F. van Gelder-Schrijver en haar beide kinderen (1935) – nieuw mensbeeld – ; Carel Willink (1900-1983), straat met standbeeld (1934) en De zeppelin (1933) beide in moderne binnenwereld.