Romeinse keizers van voetstuk gevallen

Wat begon met een bronzen neus uit Duitsland, eindigt in de tentoonstelling met een vergulde vinger uit Nijmegen. Zaterdag jl. is de expositie ‘Van hun voetstuk – Romeinse beelden opnieuw ontdekt’ in Museum het Valkhof in Nijmegen geopend. Keizerin Agrippina staat in de eerste zaal om je welkom te heten. Rechts naast haar hangt een kaart van Europa. Op deze kaart is de limes, de noordelijke grens van het eens zo grote Romeinse Rijk ingekleurd. Je maakt als bezoeker een reis tussen Leiden, de meest westelijke stad aan de limes en het Duitse Künzing, in Beieren, aan de oostgrens.

In vier honderd jaar Romeinse overheersing werden ook in Noord-Europa vele legerkampen, heiligdommen, villa’s en landhuizen gebouwd. Voor deze locaties werden bronzenbeelden van keizers en goden gemaakt. Velen zijn tijdens hun leven op een voetstuk gezet en na hun dood weer van hun voetstuk gehaald. Dit is van aller tijde, Acda en de Munnink bezongen het in hun lied ‘je kan ook nooit eens even rustig op en voetstuk staan’.

Omdat brons duur was, zijn de meeste beelden nadat ze van hun voetstuk zijn gevallen in stukken gesneden en later opnieuw gebruikt als grondstof voor andere beelden. De tentoonstelling begint met ‘een Rijk in schreven’ met daarachter keizerin Agrippina die     die alles overziet. Internationaal onderzoek heeft tussen 2010 en 2014 veel raadsels opgelost. Tot 21 juni deelt Museum het Valkhof in Nijmegen deze geheimen graag met je.

400 jaar geschiedenis in 5000 splinters

In 1997 vond een Duitse scholier een bronzen neus. Van wie was deze neus? Wie had zijn aangezicht geschonden? In 2008 werd er een tentoonstelling rondom de neus georganiseerd in het Duitse Aalen. Een jaar later vindt in het nabij gelegen Dalkingen de expositie ‘Gezichten van de macht’ plaats. En dat wordt het tijd voor een grootschalig, liefst internationaal onderzoek. Dat start in 2010 en duurt vier jaar. Met als resultaat een omvangrijke archeologische database, rijkelijk gevuld met gegevens van ruim 5000 brons stukken voor wetenschappers en drie tentoonstellingen voor een groter publiek. Met behulp van moderne technieken, hebben veel brons splinters na eeuwen hun geheimen alsnog prijs gegeven. In de tweede zaal krijg je een idee om wat voor soort beelden het gaat. Het wapenspan getrokken door twee of vier paarden was het grootste type bronzenbeeld dat de Romeinen ons nalieten. Omdat brons een kostbaar materiaal was, werden met name keizers, keizerinnen en goden van dit materiaal gegoten. De aller rijksten lieten soms ook bronzen kunstwerken maken voor in hun privé huizen. Die zien we aan het einde van de tentoonstelling.

Neus, vinger, been

De basis van het grote onderzoek bestond uit drie vragen: Waar zijn de beelden gevonden? In welke context werden beelden gebruikt en welk type beelden werden er door de Romeinen gemaakt? De tentoonstelling in het Valkhof museum volgt deze onderzoekslijn. Via ‘Rome als voorbeeld’ kom je ‘de Onderzoeksruimte’. Hier is de limes op drie wanden getekend. Bij de plaatsnamen hangen kastjes met daarin vingers, stukjes ‘haar’, spelden, ornamenten, stukken van kleding enzovoort. Op een grote tafel worden bezoekers uitgedaagd mee te denken met de resultaten van het onderzoek. Door een aantal vragen te beantwoorden, kun je zelf de functie van de scherf determineren.
In de bronswerkplaats wordt alles uitgelegd over het procedé van het brons gieten. Voor liefhebbers ligt hier een drie dimensionale puzzel van brons. Bezoekers worden uitgedaagd om zelf aan de hand van de stukken het beeld weer op een voetstuk te zetten. Iedere zondag wordt hier een workshop brons gieten gehouden.

Op pleinen en legerplaatsen

En verder gaat de reis. In de volgende zaal zie je waar de bronzen beelden hebben gestaan. Een groot deel van een paardenhoofd, gevonden in het Duitse Augsburg, wijst ons de weg naar standbeelden op grote pleinen. De foto’s die hier zijn gebruikt laten afbeeldingen van vandaag zien en zo wordt een brug geslagen tussen toen en nu. Romeinse keizers van toen met op de achtergrond stakers van nu.
Een andere locatie waarop relatief veel beelden zijn gevonden zijn legerplaatsen. De keizer was ook het hoofd van de militaire orde en zijn machtige uitstraling moest de soldaten inspireren tot grote daden. Twee keer maken we hier kennis met keizer Trajanus, de keizer die Nijmegen in 105 het marktrecht gaf. Charles Hammes en Ed van Teeseling hebben in 1956 een bronzen beeld van Keizer Trajanus gemaakt dat je kunt zien op het Nijmeegse Trajanus-plein (op loopafstand van het museum).

In het heiligdom

De zaal van de heiligdommen is het volgende station. Dit was de derde locatie waar relatief veel resten van bronzen beelden zijn gevonden. Een mooi voorbeeld hier is het hoofd van Rosmerta, gevonden in Mainz. Het hoofd is al in 1844 in Duitsland gevonden in een Mercuriusheiligdom. Even verderop ligt een stuk van een bliksemschicht en een voet van een beeld van Jupiter. En dan komen we bij de Romeinen thuis. Zoals in de inleiding vermeld, lieten rijke Romeinen bronzen beelden maken voor in hun villa of tuin. Deze beelden werden meestal voor de sier en het genot gemaakt zoals de speelse jongen uit Xanten die we hier tegenkomen.

Een vingerwijzing

De tentoonstelling eindigt met een kleine vitrine met daarin een vergulde vinger die ons de weg wijst naar vandaag. Deze vinger is in 1887 gevonden op de Hunnerberg, dicht bij het Valkhof Museum. De vraag is nog niet beantwoord van welk beeld deze vinger afkomstig is. Misschien is het een vingerwijzing naar een beeld dat op een metershoge pijler voor de goden heeft gestaan. Op het plein voor het museum staat een moderne versie van een dergelijke godenpijler. Veel vragen zijn beantwoord in het grootschalig internationaal onderzoek. Maar er zijn ook weer nieuwe vragen voor in de plaats gekomen. We blijven onze vragende vinger opsteken in de hoop in de toekomst op nog meer mooie verhalen te ontdekken. De Romeinen blijven ons verbazen.

 

 

De tentoonstelling ‘Van hun voetstuk – Romeinse beelden opnieuw ontdekt’ is tot 21 juni 2015 te beleven in Museum het Valkhof in Nijmegen.
Gratis toegang met de Museumkaart.

Catalogus & Tijdschrift special

De drie samenwerkende musea hebben een lijvige catalogus gemaakt ( € 24,95)  Het tijdschrift Archeologie heeft een speciale uitgave gemaakt die is gewijd over ‘Romeinse bronzen aan de limes’ (€ 2,95). Beide publicaties zijn te koop in de museumwinkel.

Themadagen & workshops
Voor jong & oud organiseert Museum het Valkhof de komende maanden allerlei workshops en themadagen om meer te leren over de Romeinen, het gieten van bronzenbeelden en keizerin Agrippina

• Iedere zondag demonstratie bronsgieten
• Museumweekend (18-19 april) bezoek met museumgids entree € 1 p.p.
• 24 april symposium ‘Romeinse beelden opnieuw ontdekt’ samen met Radboud Universiteit
• 10 mei Moederdag is hier Agrippina-dag – familiedag met ‘Living Statues’

© tekst en overzichtsfoto’s foto’s van de zalen Wilma Lankhorst
© foto’s van de historische vondsten met dank aan Museum het Valkhof

Verklaring bij de foto’s van de historische vondsten
foto (2) met scherven:
Diverse vergulde bronsfragmenten uit een heiligdom van de inheemse godin Vagdavercustis, gevonden in Kalkar, Duitsland
Bezit: LVR-Archäologischer Park/LVR-RömerMuseum, Xanten, Duitsland
Foto: J. Vogel, LVR-LandesMuseum Bonn/LVR-Archäologischer Park/LVR-RömerMuseum, Xanten

detail foto van de neus (3):
Bronzen neus van een portretkop van keizer Severus Alexander (keizer 222-235 n.Chr.), gevonden in een riviertje in Mögglingen, Duitsland
Bezit: Archäologisches Landesmuseum Baden-Württemberg, Konstanz, Duitsland
Foto: Archäologisches Landesmuseum Baden-Württemberg, Foto: Manuela Schreiner

foto Op de Pleinen (6): paard van Augsburg
Bronzen paardenhoofd, gevonden aan de oever van een rivier in de buurt van Augsburg, Duitsland. Fragment van een ooit compleet beeld uit de eerste of tweede eeuw n.Chr., waarschijnlijk onderdeel van een paardenspan met wagen.
Bezit: Römisches Museum Augsburg, Duitsland
Foto: H.-Th. Gerhards, LVR-Museumsverbund, Römisches Museum Augsburg

foto detail vergulde vinger (8):
1887 gevonden op de Hunnerberg, Nijmegen, herkomst onbekend
Bezit: Museum het Valkhof Nijmegen, Nederland