De andere Anton Heyboer

Wat herinner jij je nog van Anton Heyboer?
De geheugen-machine ratelt terug naar 1975 …
Voor de een is hij ‘de man met de vele vrouwen, voor de ander een zonderlinge kunstenaar die zijn eigen universum heeft opgezet. Weinigen weten dat hij in 1975 wereldberoemd was en exposeerde in o.a. Los Angeles naast tijdgenoten als David Hockney (1937), Francis Bacon (1909-1992) en Jean Dubuffet (1901-1985). Het Gemeentemuseum in Den Haag werpt een nieuw licht op het creatieve werk van deze naar vrijheid snakkende man. Samen met zijn vier (nog levende) vrouwen heeft een team van het museum de expositie Anton Heyboer, het Goede Moment samengesteld. Je kunt er t/m 4 februari 2018 zelf je eigen moment voor kiezen.

Sneak preview

Wie was Anton Heyboer?

Anton Heyboer (1924-2005) heeft als twintig jarige man dramatische ervaringen opgedaan tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij overleefde deze gruwel jaren maar kwam er geestelijk zwaar beschadigd uit. Via de kunst zocht hij naar een manier om weer grip te krijgen op zijn leven. Tijdens de wederopbouw in de jaren vijftig experimenteerde hij naar hartenlust. In 1954 presenteerde hij een compleet eigen systeem met grammatica en beeldtaal. Met dit systeem wilde hij de buitenwereld duidelijk maken waarmee hij bezig was. Uiteindelijk werd dit concept een psychische noodzaak voor hem.

Oud directeur Hans Locher van het Gemeentemuseum in Den Haag dook hier in en probeerde de wereld van Heyboer te begrijpen. In 1967 schrijft hij hierover een essay, dat is nu opgenomen in de uitgebreide tentoonstellingscatalogus.

“Heyboers systeem staat in de hedendaagse kunst geheel op zichzelf: zijn etsen en collages zijn als primitieve beelden in een volkenkundig museum. Evenals zulke beelden komen ze voort uit een werkelijkheid, die anders is dan de ons bekende wereld, maar die een eigen logica heeft.”

Hans Locher: Heyboer’s systeem 1967

 De verlammende werking van succes

Heyboer was in ons land uiteindelijk beroemder om zijn leven dan om zijn werk. Zijn excentrieke levensstijl met vijf vrouwen aan zijn zijde sprak tot de verbeelding en overschaduwde zijn artistieke erfenis. In 1975 kreeg hij na een groepsexpositie in het LACMA in Los Angeles een solo tentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Zijn nieuwe serie schilderijen werd op dat moment gezien als het hoogtepunt van zijn creatieve loopbaan. Wat hij zelf dacht is niet echt duidelijk. Na de goede ontvangst in Amsterdam nam hij alle werken mee terug naar zijn woongemeenschap in Den Ilp. Daar heeft hij alle doeken met rode verf bewerkt en deels opnieuw gesigneerd. Met deze recycle-actie heeft hij uiteindelijk zijn eigen zeephelling opgezet. In zeer korte tijd hielp hij zijn goede naam en reputatie als kunstenaar om zeep. Mede door alle media aandacht veranderde hij van kunstenaar in een society man, een BN-er. Zijn veelwijverij werd opeens veel sterker het aandachtsveld dan zijn kunst.

De kelder in

Conservator Doede Hardeman van het Gemeentemuseum ontdekte in het archief een werk dat hij niet kende. Hij nam het mee uit de kelder en vroeg een collega om advies. Het bewuste blad was onderdeel van een groter werk en de maker was: Anton Heyboer. In de jaren zeventig was de conservator een tiener en hij herinnerde zich niet veel van de betreffende kunstenaar. Het werk bleef hem bezighouden en riep steeds meer vragen op. De toevallige vondst in het museumarchief vormde uiteindelijk de aanleiding voor deze Heyboer expositie.

Het is heel bewust geen retrospectief. De focus ligt hier op de jaren waarin Heyboer vooral als kunstenaar actief is. De vele werken uit de tentoonstelling Het Goede Moment zijn allemaal tussen 1950 en 1975 gemaakt.

 Anton Heyboer, Het goede moment, 1963, ets, Galerie Magnus P. Gerdsen, Hamburg

Dit werk leek lang verdwenen, maar het is in 2017 terug gevonden in een Duitse collectie. Het is nu voor het eerst in zijn geheel te zien in ons land.

Het Goede Moment

De expositie begint met een korte terugblik naar zijn geboorte (1924) in het dorp Sabang op het Indonesische eiland Pulau Weh (Sumatra). Heyboer verwijst hier o.a. naar de geborgenheid van zijn baboe Jamie. Dan stappen we over naar 1960 het jaar waarin hij voor zijn vrouw Maria het systeem, zijn eigen universum, schildert. Hij wil aan haar uitleggen, waarom hij de man is die hij nu is.

“Zijn systeem (zijn universum) zijn beheersing ervan én het houvast dat hem dat biedt, zorgen ervoor dat hij vanaf begin jaren zeventig, vrijer kan werken.”

Hans Locher

In diezelfde zaal hangt het grote werk – Het Goede Moment – dat hij heeft gemaakt voor de Documenta #3 van 1964. Het is een 27-delige etsenserie. Dit is het grootste werk dat Heyboer ooit heeft gemaakt. Ik ervaar deze serie meer als een stripverhaal, maar dan een met heel veel verhaal-lagen. Je blijft kijken en lezen. Anton staat er zelf ook op, net als zijn vrouw Maria.

Anton Heyboer’s werk was op minimaal drie edities van de Kassel Documenta te zien (1959-1964-1969)

Foto’s, etsen, schilderijen, sculpturen

In de zalen die volgen, ontdek ik ook veel fotowerk. Zijn partner Lotti, inspireerde en hielp hem bij dit aspect van de kunst. Samen hebben ze verrassende collages gemaakt. Relatief veel fotowerk is niet gesigneerd waardoor de vraag zich opdringt wie het auteursrecht heeft. Heyboer bewerkte vooral de foto’s die Lotti, onder zijn regie, maakte. Je ziet allerlei aantekeningen in rood en talrijke symbolen op en rondom de zwart-wit foto’s.

“Hij was de regisseur van ons leven
en van de foto’s de we maakten.”

uitspraak Lotti

Iets verderop zie ik de eerste sculptuur. Enkele boomonderdelen met flinke nagels aan elkaar getimmerd, wekken de indruk van een torso. Heyboer wilde vrij zijn in zijn maakproces, voel jij je als kijker dus ook vrij in je interpretatie er van. Na 1974 stopt Heyboer opeens (voor een korte periode) met het maken van etsen. Al zijn energie investeert hij nu in het maken van schilderijen.

Aan Henk van der Meyden zegt Heyboer hierover:

“ Ik ga iets heel anders doen: schilderen. Ik kan het niet. En ik maak mijzelf er weer helemaal kwetsbaar mee. En ik begin dus eigenlijk weer helemaal opnieuw”.

citaat uit ‘De drie bruiden van Anton Heyboer’, Henk van der Meyden 1975.

Zijn eerste doek – Vrijheid 7 – hangt hier. Ik ervaar dit werk meer als een collage dan als een schilderij. Op een zwarte houten ondergrond zijn vier afgeronde hoekdelen, een cirkelbaan in vier delen en vier ronde vormen aangebracht. Op de ronde vormen in het centrum, ontdek ik steeds drie menselijke figuren, een man en twee vrouwen. Wiens vrijheid zien we hier?

De rode zaal

In de laatste zaal van de rechter gang hangen de overgeschilderde werken van Heyboer. Na zijn succesvolle groepsexposities in Amerika, kreeg Heyboer in datzelfde jaar een solo in het Stedelijk. 1975 Is de kroon op zijn artistieke carrière. In deze zaal is niets van dat hoogtepunt te zien, hier zie je alle werken die Heyboer na deze succesvolle expositie in Den Ilp overschilderde. Waarom weten we niet. Dat hij de roze, rode varianten als nieuwe kunstwerken zag, is wel duidelijk te zien. De meeste doeken hier zijn twee maal gesigneerd. Deze overschilder-actie resulteerde uiteindelijke in het einde aan zijn internationale kunstenaars carrière.

Doordat alle werken nu min of meer in dezelfde kleurstelling zijn, ervaar ik deze opstelling als een serie. Ik herken verschillende elementen uit zijn systeem, zijn eigen universum. Ik vertrek met meer vragen dan waarmee ik deze ruimte in liep.

Mijn Land

Na het artistieke hoogtepunt volgt abrupt het voorlopige eindpunt in Heyboer’s artistieke carrière. In de expositie volgt nog een tweede deel, de weg terug naar de entree van de expositie. Op deze tweede route, krijg je een beeld van zijn woon- en leefomgeving in Den Ilp. Begin jaren zeventig ontvluchten Heyboer en zijn Maria Amsterdam en zoeken ze rust en inspiratie op het platteland. Mijn land, is een zestien-delig werk waarop allemaal details staan van hun afgeschermde, labyrintische leefomgeving. Alle zestien plekken die je op deze foto’s ziet, verwijzen allemaal op hun eigen manier naar een bepaald punt in het Heyboer-systeem.

Mijn ervaringen

• Na het zien van de expositie, kreeg ik een totaal ander beeld van Anton Heyboer.
• Zijn oeuvre is erg uitgebreid en gevarieerd, zijn werkinzet en energie lijken me grenzeloos.
• Als jij Anton Heyboer eens door een andere bril wilt bekijken, word je nu het goede moment aan gereikt. Ik ben blij dat ik mezelf een kans heb gegeven om de kunstenaar Anton Heyboer te leren kennen.
• Het is een fijn initiatief van het Gemeentemuseum dat ze Heyboer deze tweede kans hebben gegeven.
• In de uitgebreide tentoonstellingscatalogus kun je de beelden, het verhaal en het systeem van Heyboer nog vele malen opnieuw bekijken en beleven.
• Aan het einde van deze expositie kun je Heyboer zelf horen praten in de documentaire …

 

Het Goede Moment van Heyboer is nog tot en met 4 februari 2018 te zien in het Gemeentemuseum in Den Haag.
Gratis met je Museumkaart.

 

Is je belangstelling voor de kunstenaar Anton Heyboer gewekt, bezoek dan zijn site & blog om nog meer te weten te komen. Op deze locatie kun je online ook nog een eigen Heyboer aanschaffen.

Promotie video van het Gemeentemuseum Den Haag

© tekst, video en foto’s Wilma Lankhorst © gebruik van de afbeeldingen met dank aan het Kunstmuseum Den Haag en de Anton Heyboer VOF en Willem Baars Projects.

Nu ook nog te zien in het Gementemuseum…

t/m 17 september 2017 De Stijl – Architectuur en Interieur
t/m 24 september 2017 De Stijl – De ontdekking van Mondriaan