2017 Käthe Kollwitz jubileumjaar

 Käthe Kollwitz een leven in zelfportretten

2017 Is voor Duitsland het Käthe Kollwitz jubileumjaar. Op 8 juli a.s. is het 150 jaar geleden dat de kunstenares als Käthe (Kollwitz) Schmidt in 1867 in Königsberg (nu Kaliningrad) werd geboren. Kollwitz is één van de bekendste, zo niet dé bekendste Duitse kunstenares van de vorige eeuw. Duitsland telt twee musea die een groot deel van haar werken in hun collectie hebben. Het ene staat in Berlijn, het andere in Keulen. In de DOM-stad aan de Rijn draagt het Käthe Kollwitz Museum de zorg voor de familie-nalatenschap. In dit museum is op 12 januari 2017 j.l. het startsein gegeven voor de viering van het 150-jarig jubileum. In de tentoonstelling ‘die Seele nach aussen’ verken je het levensverhaal van Kathe Kollwitz in zelfportretten en zwart-wit foto’s.

Sneak preview

Käthe koningin van de zelfportretten

Wereldwijd hebben allerlei musea in de afgelopen honderd jaar veel tentoonstellingen georganiseerd over het werk van Käthe Kollwitz. Het gelijknamige museum in Keulen start met het thema zelfportret het 150ste jubileumjaar. Het eerste zelfportret heeft Käthe gemaakt tijdens haar studieperiode in München. Ze gaf het cadeau aan haar studie- en levensvriendin Marianne Fiedler (1864-1904). Tijdens het onderzoek voor de Kollwitz biografie van het echtpaar Winterberg (2015)  kwam dit werk boven water. Via Fiedler’s erven kwam het daarna in de collectie van het Käthe Kollwitz Museum in Keulen.

Zelfportretten als studie

Tijdens de tekenlessen op de kunstacademie in München maakt Käthe haar eerste zelfportretten. Het begint allemaal als een tekenopdracht. Leren kijken, materiaalkennis vergaren en technieken uit proberen. Kollwitz oefent met allerlei tekenmaterialen van krijt tot houtskool, van pen tot aquarel. Ook leert ze alles over druk- en etstechnieken.

  

l. zelfportret met hand voor ht hoofd (1910)                            r. die Klage - grafsculptuur (1938-1941)

 Geen kunst om de kunst

Al heel vroeg in haar carrière is het voor Kollwitz duidelijk dat het haar niet om kunst-om-de-kunst gaat. Ze is maatschappelijk bewust en sociaal betrokken. Ze laat haar werkwijze én onderwerpskeuze niet veranderen door de regels van de kunst. Ze stelt haar kunst in dienst van politieke en maatschappelijke betrokkenheid. Bekende thema’s in haar werk zijn armoede, verdriet, afscheid nemen en de uitzichtloosheid van het bestaan. Haar persoonlijke betrokkenheid met het leven om haar heen nam ze mee bij het maken van de vele (zelf)portretten. Mensen herkennen hun persoonlijk verdriet, gemis en rouw in de beelden van Kollwitz.

Naar Parijs

In 1901 en 1904 verblijft ze enkele weken in Parijs. Hier schrijft ze zich in voor teken- en beeldhouwlessen. Ook in haar driedimensionale werk, is het zelfportret een van haar meest gebruikte vormen. In de tentoonstelling hangt een zelfportret uit 1904 dat ze in Parijs heeft gemaakt. Het werk suggereert een drie dimensionale dimensie is, terwijl het allemaal vlak is.

Het maken van zelfportretten is ruim 50 jaar een proces van zelf-bevanging voor de kunstenares. Dit voortdurende reflectieproces is gebaseerd op de behoefte van Kollwitz om haar eigen rol als kunstenares, vrouw en moeder steeds weer te onderzoeken.

In 1889-91 tekent Käthe Kollwitz voor het eerst een zelfportret waarbij ze op haar arm steunt. Dit beeld zien we in de jaren daarna vaak terugkomen in allerlei variaties. Soms als moment van fysieke ondersteuning tijdens het langdurig in de spiegel kijken, soms als vorm van ondersteuning tijdens het daadwerkelijk lijden. In de loop van de jaren zal de achtergrond bij portretten bijna geheel verdwijnen en legt Kollwitz steeds meer de aandacht voor het gezicht, de ogen en een hand.

Portretten van de ziel

Na de plotselinge dood van haar 18-jarige zoon Peter aan het begin van de Eerste Wereldoorlog, blijft het tekenpapier lange tijd blanco. Ze rouwt en voelt zich mede schuldig aan zijn dood. Ze had immers bij haar man aangedrongen om Peter een kans te geven zich in te zetten voor zijn vaderland, een daad die haar man Karl niet echt nodig vond. Ze doet er 18 jaar over om een beeld te creëren dat recht doet aan het gevoel van verdriet om een zinloze dood

De eerste tekening die Käthe maakt na het overlijden van Peter, is wederom een zelfportret. Ik zie hier een moeder met zwaar betraande, opgezwollen ogen. De blik is hol en leeg, ze staart je als kijker wezenloos aan. In 1917 schrijft ze hiervoor in haar dagboek:

Het sterven van Peter is voor mij het begin van het verouderingsproces. De gang naar het graf, dat was het breekpunt. Het neer buigen richting de aarde, met als gevolg dat je nooit meer helemaal overeind zult komen. Sinds dat moment richt ik mijn blik alleen nog naar beneden.

 Uit het verdriet om de vroege dood van haar jongste zoon, ontwikkelde zich een houding van stille reflectie, die in deze houtsnede sterk naar voren komt. Käthe kijkt hier de wereld niet in, haar ogen zijn naar binnen gericht. Ze ondersteunt haar hoofd en sluit zich af. Deze ondersteunende houding zien we vaak terug in haar zelfportretten

In de blik in de ogen is de persoonlijke crisis in het leven van Käthe Kollwitz voelbaar. Het is tien jaar na de dood van Peter en alle herinneringen komen weer sterk naar boven. Ondanks de weergave van haar persoonlijke verdriet, deelt ze deze lithografie met de buitenwereld.

De technieken die Kollwitz heeft geoefend in haar arbeidersportretten, laat ze nu volop op zichzelf los. De zelfportretten die we vanaf die tijd zien, zijn geen realistische weergaven meer van de persoon Käthe, de afbeeldingen worden nu meer portretten van haar ziel.

Ik sta hier en graaf mijn eigen graf

Anno 2017 zijn bijna 100 zelfportretten geïdentificeerd van Kollwitz. Ook haar laatste (in dit geval verkapte, allegorische) zelfportret hangt in Keulen. Op deze afbeeldingen ‘Ik sta hier en graaf mijn eigen graf’ (1940) zien we een vrouw haar eigen graf graven, op de voorgrond zie je de vrouw ook in de aarde verdwijnen. Links hiervan hangt een dubbelportret waarop je Käthe ziet met echtgenoot Karl. Dit werk tekende ze vlak voor Karl’s overlijden in 1940. Hierop is haar gezicht nog duidelijk herkenbaar, in tegenstelling tot het beeld op de grafgravers-scène. Met ruggen gebogen door de lengte en zwaarte van hun leven, zit het echtpaar naast elkaar. Het onvermijdelijke afscheid nadert. Na dit laatste zelfportret verwerkt ze haar verdriet om Karl in een bronzen sculptuur met de titel ‘Afscheid’. Een vrouw omarmt haar man, hij leunt tegen haar aan, maar heeft zijn armen langs zijn lichaam hangen, hij heeft al los gelaten.

Mijn ervaringen:

• Het meest bijzonder in deze tentoonstelling vind ik de combinaties van zwart-wit foto’s met Käthe Kollwitz in relatie tot een selectie van haar zelfportretten.
• Bij de vorige tentoonstelling hoorde ik al Kollwitz niet veel heeft met kleur. Tijdens haar studie heeft ze wel geëxperimenteerd met kleurgebruik, maar ze vond dat het resultaat er niet beter van werd. Wat je hier nu ziet is dat ze wel volop experimenteerde met verschillende kleuren papier voor haar tekeningen en litho’s. Ik zie allerlei tinten wit, crème, terra en soms papier met een blauwe groene gloed.
• Na iedere tentoonstelling ervaar ik dat ik een stapje dichter bij de kunstenares kom. Dat is een spannend gevoel.
• Naast de tentoonstelling ‘die Seele nach aussen’  kun je ook andere werken van Kollwitz zien, Ook voor nieuwkomers is deze tentoonstelling zeer de moeite waard.

Die Seele nach aussen is nog te zien t/m 22 februari 2017 in het Käthe Kollwitz Museum in Keulen.
Je vindt het museum in een winkelpassage aan de Neumarkt. Pak vanaf Keulen Centraal metro lijn 16 of 18 tot de halte Neumarkt. Volg daar de icoon voor het museum. Entreeprijs Euro 5 p.p.

l. foto Käthe Kollwitz 1929 door Lotte Jacobi

© foto’s video en tekst Wilma Lankhorst
gebruik van de afbeeldingen met dank aan het Käthe Kollwitz Museum in Keulen en de erven Kollwitz.

Wat kun je nog verwachten in Keulen tijdens het Kollwitz 2017 jubileumjaar?

Bekijk hier de speciale Kollwitz 2017 jubileumpagina.

 

 

 

Meer lezen over Käthe Kollwitz op dit blog?

Kennismaking met Käthe Kollwitz
Käthe Kollwitz in Keulen
Käthe Kollwitz in 3D
Lotta Blokker in dialoog met Käthe Kollwitz
Kleurrijke Käthe in Keulen