Moet je er nu trots op zijn dat je de eerste vrouwelijke kunstenaar bent met een solo expositie in het Van Gogh Museum? Als kunstenaar zeker! Voor het museum is deze mijlpaal in mijn ogen wat twijfelachtig. In 1973, bijna vijftig jaar geleden, opende het Van Gogh Museum haar deuren. En nu pas schittert er een vrouw op het grote podium. De primeur is voor Etel Adnan (1925-2021). Een vrouw met wortels in verschillende culturen die pas op late leeftijd begint te schilderen. Adnan gebruikt Kleur als Taal.

Wie is Etel Adnan?

Etel Adnan (1925-2021) is in Beiroet geboren als enig kind van een Syrische, Turkssprekende islamitische vader en een Griekse, katholieke moeder. Libanon valt in die dagen nog onder Frans gezag. Over talenkennis gesproken: thuis spreekt Adnan Grieks met haar moeder Rose Lily en Turks met haar vader Assaf Kadri. Op school schakelt ze naadloos over op de Franse taal en op straat hoort ze Arabische klanken. Na de middelbare school in Beiroet, gaat ze naar Parijs voor een studie filosofie aan de Sorbonne. Op haar dertigste emigreert ze naar Amerika. Ze studeert daar verder aan de Universiteit van Californië in Berkeley en later nog aan de Harvard University. Vanaf 1958 tot 1972 is ze universitair docent filosofie.

Schrijver en filosoof

Nadat Adnan van Frankrijk naar de Verenigde Staten verhuist, manifesteert ze zich als geëngageerd schrijver en dichter. Begin jaren zestig verlegt ze het zwaartepunt van haar creatieve werk naar de beeldende kunst. Ze gaat schilderen en knoopt tapijten. In 1972 verhuist ze terug naar Beiroet en werkt daar de volgende acht jaar als cultuurjournalist. In 1980 reist ze terug naar Californië en vanaf dat moment richt ze zich volledig op haar schrijverschap en beeldende kunst.

Doorbraak op de dOCUMENTA

Op haar 87ste wordt Adnan uitgenodigd voor deelname aan de kunstmanifestatie dOCUMENTA #13 (2012) in Kassel. Hierna breekt ze internationaal door als beeldend kunstenaar. In Kassel kon je schilderijen en wandtapijten van haar zien. Ook leest ze hier voor uit eigen dichtbundels. Hierna volgden solo- en groepstentoonstellingen in Doha (2014), Londen (2016), Luxemburg (2019), Istanbul, Metz en New York in 2021. 2022 zou het jaar van Etel Adnan in Amsterdam worden. Een solo in het Van Gogh Museum.

Kleur als Taal

Etel Adnan en haar partner kunstenaar Simone Fattal (Damascus, 1942) zijn vanaf het begin van deze tentoonstelling nauw betrokken bij de opzet. Gastconservator van het Van Gogh Museum, Sara Tas, heeft de kunstenaar en haar levenspartner in de zomer van 2021 gesproken in Parijs. Dit interview kun je zien en horen in de expositie. Etel Adnan mocht de opening van haar solo in het huis van Van Gogh helaas niet zelf meer meemaken. Op 14 november 2021 wisselt ze in Parijs het tijdelijke leven in voor het eeuwige. Het Van Gogh Museum eert haar nu met de tentoonstelling  Kleur als Taal .

“Het was niet noodzakelijk om bij één cultuur te horen,
gekenmerkt door haar taal,
maar ik kon mezelf op een nieuwe vorm van expressie toeleggen.”

Uitspraak Etel Adnan

Etel Adnan’s culturele achtergrond

Je kunt het werk van Etel Adnan niet los zien van haar gemengde culturele achtergrond: taal en cultuur zijn essentiële begrippen in haar kunstenaarschap. In eerste instantie schrijft ze haar poëzie voornamelijk in het Frans, later ook in het Engels. In de wereld van de beeldende kunst ontdekt Etel Adnan uiteindelijk een universele taal. Een taal die bestaat uit kleuren en lijnen in plaats van woorden. Vandaar dat de tentoonstelling in het Van Gogh Museum  Kleur als Taal heet.

Adnan schilderde op tafel

In de expositie Kleur als Taal  zijn in totaal 78 werken te zien. Je ziet 12 schilderijen van Vincent van Gogh en ruim veertig schilderijen van Etel Adnan. Als Adnan schildert, gebruikt ze geen ezel. Ze legt het canvas of het papier gewoon plat op tafel. ”Dat komt omdat ik ben begonnen als schrijver. Ik leg een doek op tafel en pak een oppervlak aan alsof ik aan het schrijven ben.” aldus Adnan. In haar werken vertelt Adnan haar verhaal in kleur en vorm. Het landschap in het algemeen en de berg in het bijzonder waren vaak haar uitgangspunten. Als Tas in haar interview aan Adnan vraagt wie haar beste vriend is, zegt de kunstenaar: “de berg”. Vanaf haar huis in Californië heeft ze uitzicht op Mount Tamalpais. In het prentenkabinet op de bovenste verdieping van het museum, kun je een selectie van Adnan’s bergen zien.

“Van Gogh schrijft als het ware op zijn doek, hij ‘schrijft’ een landschap.”

Uitspraak Etel Adnan (2020).

Etel Adnan en Vincent van Gogh

In haar kleurgebruik laat Adnan zich onder andere inspireren door Vincent van Gogh. Adnan ziet kleur als een directe expressie van de natuur. Vincent Van Gogh is in haar beleving de eerste kunstenaar die dat durft te gebruiken in zijn kunst. Adnan zegt hierover: “Van Gogh heeft kleur echt bevrijd. Omdat hij die aannam als waarheid.”
In de tentoonstelling ontdek je verschillende dialogen tussen de krachtige werken van Etel Adnan en twaalf schilderijen van Vincent van Gogh. Ondanks hun gedeelde passie voor kleur, zijn er ook verschillen tussen het werk van Van Gogh en Adnan. Vincent neemt altijd de directe natuur als uitgangspunt voor zijn werk. Voor Adnan is het eerder de herinnering aan de natuur die haar inspireert.

Essay van Sara Tas

Kunsthistorica Sara Tas schreef een boeiend artikel over de kunstenaars Etel Adnan en Vincent van Gogh. In de tentoonstellingscatalogus Kleur als Taal kun je haar essay lezen. Hierin beschrijft Tas de essentie van het schilderen voor Adnan, waardoor je een beter inzicht krijgt in haar werk. Tegelijkertijd laat ze je met andere ogen naar het werk van Van Gogh kijken. Neem in de tentoonstelling de tijd voor de dialogen bij onder andere Van Gogh’s Korenveld (1888) en Boomwortels (1890). Het laatste werk is Adnan’s inspiratiebron voor het wandkleed Zonnig moeras (2018). De Bloeiende boomgaarden, gezicht op Arles (1889) van Van Gogh vertaalt Adnan in haar abstracte werk Californië #9 (2013).

Ik word heel vrolijk van deze expositie.
De warme kleuren die Adnan gebruikt, geven het gevoel alsof het elke dag zomer is.

Leporello’s en tapijten

Naast vele schilderijen en aquarellen zie je in de tentoonstelling ook tapijten en leporello’s. Tijdens de jeugdjaren van Etel Adnan in Beiroet, waren er nog geen musea in Libanon. Haar vader attendeert haar op de abstracte vormen in de Perzische tapijten. Later beschouwt Adnan deze handgeknoopte werken als haar toenmalige kunstwereld. Ze ontdekt de schoonheid in het weefambacht. Ze ervaart de kunst van het weven als even waardevol als de schilderkunst. Op latere leeftijd laat de kunstenaar kleurrijke, abstracte tapijten maken, gebaseerd op haar ontwerptekeningen uit de jaren 60. Geniet van de drie wandkleden die in de tentoonstelling te zien zijn.

Gevouwen notitieboekjes

Tot slot nog even haar leporello’s. Dit zijn als accordeons gevouwen notitieboekjes op Japans papier. De leporello is voor Adnan het ultieme medium om te tekenen en schrijven. Het is voor haar dé manier om beeld en taal samen te brengen. Adnan gebruikt poëzieregels van eigentijdse Arabische dichters en vult deze aan met tekeningen. Ook laat ze haar eigen (Franse en Engelse) teksten en poëzie vertalen naar het Arabisch om ze daarna te illustreren op een leporello. In Kleur als Taal zie je haar leporello’s in combinatie met een brief van Van Gogh, waarin Vincent zijn belangstelling voor deze Japanse schetsboekjes deelt met zijn broer Theo.

Kleur als Taal van Etel Adnan in Nederland, is tot en met 4 september 2022 te zien in het Van Gogh Museum in Amsterdam. 

Ervaring in de afgelopen weken leert dat het echt aan te raden is om vooraf een ticket te bestellen. Ook als je een gratis toegang hebt met je Museumkaart. Als je online een toegangsbewijs reserveert, kun je voor € 3,50 extra een multimedia tour boeken.
De 144 pagina tellende, tweetalige catalogus (Nederlands-Engels) kost € 22,95 en is te koop in de museumwinkel en bij je favoriete boekhandel. 

© foto’s, video en tekst Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van het Van Gogh Museum (Amsterdam, alle bruikleengevers en Etel Adnan.