Luther Drieluik: Deel 3 Eisenach
Maarten Luther in Eisenach
Dit is het derde en laatste deel in het spoor van Luther. In het eerste deel van dit drieluik heb ik mijn vorbereiding en de reis naar Lutherstadt Wittenberg beschreven. In deel twee hebben we samen de Luther-mijl in Wittenberg gelopen. Bijna een jaar moest Luther onderduiken op een burcht in Thüringen. Zijn beschermheer de Keurvorst liet hem na de Rijksdag in Worms ontvoeren. Op de Wartburg pakken we het spoor van Luther weer op.
De Wartburg
Dé Wartburg is voor veel Lutheranen een pelgrimsplek. In 1067 werd de eerste aanzet gegeven tot de bouw van deze indrukwekkende burcht. Het complex dat je nu ziet ademt de laat Romaanse sfeer (12 e eeuw). Door de eeuwen heen was de burcht een populair onderwerp voor dichters, schrijvers en minstrelen. Hier woonden ridders, heiligen in spé en er werden vluchtelingen opgevangen. Twee van de meest bekende bewoners zijn Elisabeth van Thüringen (later heilig verklaard) en Maarten Luther. De laatste werd na de Rijksdag van Worms in 1521 ontvoert. Zijn beschermheer Keurvorst Frederik de Wijze zat achter deze actie en liet hem als Ridder Junker Jörg naar de Wartburg brengen. Zijn tweede verblijf in Eisenach was van 4 mei 1521 t/m begin maart 1522. Tijdens dit verblijf heeft Luther o.a. in een periode van elf weken het Nieuwe Testament uit het Grieks vertaald in het Duits.
In 1990 werd de Wartburg als eerste Duitse burcht op de UNESCO werelderfgoed lijst opgenomen.
Luther en de Duitsers
In dit Luther jaar is de normale rondleiding door de Wartburg gecombineerd met het verhaal van Luther en de Duitsers. Met een audiogids kun je zelf je bezoektempo bepalen. Dit is een van de weinige bezienswaardigheden die ik op deze reis heb bezocht, die een Nederlandse vertaling aanbieden. Op de wandelweg hier naar toe spreek ik enkele Duitse bezoekers die al voor de derde keer deze tentoonstellingen bezoeken. In verschillende ruimtes van de burcht zijn vitrines geplaatst met daarin het verhaal van Luther. Hierin liggen ook de eerste Duitse catechismus-boekjes, de eerste Duitse bijbelvertaling. Ik zie verschillende bekende portretten uit de Cranach werkplaats van Luther, zijn vrouw Katharina, Keurvorsten van Thüringen en Luthers vriend en mede professor Philip Melanchthon. De meest markante zalen, zoals de Ridderzaal en de Elisabeth van Thüringen zaal zie je in hun pure vorm. Door de audiotour (bij de entreeprijs inbegrepen) ontdek je veel leuke details. Aanrader!
Luther ontvoert
We lazen al dat het niet goed afloopt met Luther op de Rijksdag van Worms (1521). Keurvorst Frederik de Wijze van Sachsen ziet maar één manier om voor de veiligheid van Luther te kunnen instaan.Hij laat hem ontvoeren en brengt hem als ridder naar de Wartburg bij Eisenach.
Als ik het einde van de tour nader, heb ik Luther’s werkplek niet gezien. Heb ik iets gemist? Neen, ik moet eerst door de vakwerk-gang naar een aanbouw. En dan zie ik een ruimte met een stoel en een tafel. “Wat aan de kleine kant voor een werkplek”, is mijn eerste gedachte. Maar ik ben te snel want dit is de wachtruimte van de ezeldrijver. Doorlopen, nog twee keer een hoek om en dan sta ik voor het Lutherstubchen. Hier staat een ruimere werktafel. Het origineel is opgegaan aan de vernielende werking van souvenirs jagers. Het hout van de vervangende tafel komt, volgens de audiogids, gegarandeerd uit Luthers tijd. Op de houten wand verschijnen steeds vertalingen én uitspraken van Luther. Hier ligt ook de oorsprong van de legende met de inktpot en de duivel. Net als bij de splinters van de originele tafel hebben talrijke bezoekers in het verleden, stukjes uit de muur gekrast. Ook de nieuw aangebracht inktvlek werd leeg gepeuterd. Nu is er een houten wand met digitale inktvlek.
In deze ruimte heeft Luther het Nieuwe Testament in elf (ja 11) weken
vanuit het Grieks in het Duits vertaald. Als of de duivel hem op de hielen zat…
Het Luther-huis
Ook Eisenach heeft een Luther-huis. Zijn moeder, Margarethe Luder, geboren Lindemann kwam uit Eisenach. Na de basisschool in Mansfeld en een vervolgopleiding in Magdeburg verhuist hij in 1498 naar Eisenach. Het eerste jaar woont hij bij familie van zijn moeder. Om een bijdrage te leveren aan zijn onderhoud, gaat hij met andere koorleden van de St. George-kerk, langs de huizen om voor brood te zingen. Na een jaar vindt hij onderdak in het gezin van Conrad en Ursula Cotta. Een invloedrijk echtpaar in Eisenach. Als tegenprestatie voor zijn inwoning helpt Martin de jongste kinderen van het echtpaar met hun huiswerk. Ook hier een Lutherstubchen met een schrijftafel en een stoel voor het raam. In 1501 vertrekt Luther uit Eisenach omdat hij aan de Universiteit van Erführt gaat studeren. Zijn middelbare schoolperiode omschrijft Luther als “de schooltijd ‘in mijn geliefde stad’.
In dit recent gerestaureerde museum staat de geschiedenis van Luther en zijn Bijbel-vertaling centraal. Met video’s, schilderijen (o.a. uit de Cranach werkplaats) en heel veel kerkboeken wordt de boodschap helder verteld.
speciale tentoonstelling:
T/m 5 november 2017 kun je hier de expositie ‘Luther vanuit katholiek perspectief zien.
Je krijgt een 3D-bril om de verschillen scherp op je netvlies te krijgen.
Het Bach-huis
Eisenach is de geboortestad van een andere bekende Duitser: Johan Sebastiaan Bach. Historie weten nog niet precies waar zijn wiegje stond. Het kan in de Fleischstrasse zijn, maar misschien ook niet. De twee historische vakwerkhuizen aan de Frauenplatz, waar het huidige Bach Huis staat, voldoen ook aan de juiste tijdscriteria en historische context. Aan de oudbouw is een moderne vleugel gebouwd. In het historische deel ligt de nadruk op de muzikale ontwikkeling van Bach en op zijn familieleven. Hier vind je o.a. een paar stijlkamers met sfeerelementen. In dit deel ligt ook de muziekkamer. Hier kun je op ieder heel uur van de dag deelnemen aan een muzikale presentatie. Een Master-student van een conservatorium geeft uitleg bij de vijf instrumenten. Op ieder instrument speelt ze een stukje zodat je de verschillende klankkleuren leert herkennen. In de nieuwbouw is o.a. een luisterruimte en een videozaal waarin je het gevoel krijgt dat je ‘in’ een live concert zit.
Leuke ontdekking: In de Bach museumwinkel ligt de Duitse uitgave van Bach en ik van onze eigen Maarten ’t Hart.
Het kleinste huis
Op weg naar mijn hotel (B&S Hotel) kom ik langs, wat volgens mij, het kleinste huis van Eisenach is. Ik heb er geen onderzoek naar gedaan, maar vind het een heel leuk gezicht en wil dit graag met je delen. Het huisje staat ingeklemd tussen hoge, strakke buren aan de Johannisstrasse. De rechter buurman heeft een kinderboekenwinkel en een grote collectie fietsbellen. Een deel ervan zijn aan een opvallende lichtblauwe fiets bevestigd die voor de winkel staat.
Het Altaar van Gotha
Op het altaarstuk in de Stadtkirche in Wittenberg ( link naar Wittenberg deel 2) staan voor het eerst levende niet geestelijke figuren. Burgers die de schilder Cranach zelf kende tijdens zijn leven. Zowel Luther als zijn vrouw Katharina staan op het onderste deel van dit altaarstuk. In Gotha (20 trein-minuten vanaf Eisenach) staat in het Herzlogisches Museum het eerste altaarstuk met vertaalde bijbelteksten van Luther. Schilder Heinrich Füllmaurer heeft 160 bijbelscènes geselecteerd door dit meesterwerk. Normaal hangt het werk op de eerste etage. Tijdens de speciale tentoonstelling die t/m 5 november 2017 loopt, staan alle delen op de begane grond in één zaal. Je weet niet wat je ziet. Met enorme precisie vertellen de penseelstreken van Füllmaurer de verhalen. Bijna alle panelen bevatten bijbelteksten van Luther. Daarmee lijkt het op een groot kerkelijk stripverhaal. Als toeschouwer kun je zowel via de plaatjes als via de teksten de boodschap tot je nemen.
De Cranach collectie
De toenmalige keurvorsten van Sachen-Altebrug hadden veel nationale en internationale contacten. Ze waren ook liefhebbers van kunst. Tijdens hun vele reizen en door de ontvangsten van gasten, hebben ze door de jaren heen een unieke collectie bijeen gebracht. Van zeer zeldzame Japanse lakdozen en hoog gekwalificeerd aardewerk uit China tot een bijzondere verzameling schilderijen uit de werkplaats van vader & zoon Cranach.
Op de eerste etage hangen ruim tien werken van de Cranachs. Je herkent direct de iconische portretten van Luther en zijn vrouw Katharina. Hier hangt ook een bijzonder dubbelportret van Lucas Cranach Sr. Jezus en zijn moeder Maria, worden op dit doek als leeftijdgenoten afgebeeld. Het vermoeden is dat dit dubbelportret als een voorbeeld werk diende voor de leerlingen van de Cranach werkplaats. Dit dubbelportret diende als kwaliteitsstandaard voor andere werken.
Als je het gezicht van Maria goed bekijkt en dan even een paar stappen naar rechts opschuift, sta je voor een werk uit de Cranach-werkplaats waarop dat heel goed te zien is.
Het Ekhof Theater
Het onverwachte pareltje van mijn bezoek aan Gotha is het Ekhof theater. Dit authentieke theater ligt in de wester toren van Schloss Friedenstein. In 1775 heeft Hertog Ernst II van Saksen-Gotha-Altenbrug in zijn Slot Friedenstein het eerste Hof-theater van Duitsland gebouwd. Een jaar eerder was Conrad Ekhof (1720-1778), de vader van het Duitse toneel, hier te gast. Van 1775 tot 1778 werkte Ekhof met zijn toneelgezelschap in dit nieuwe Hof-theater, dat later naar hem is vernoemd Ik sta nu in het oudste Barok-theater ter wereld, met originele houten toneeltechniek uit 1681 -1683. De wissel van coulissen (links en rechts) wordt met mankracht verzorgd. De coulisse-onderdelen staan onder het toneel op een zogenaamde coulissen-wagen. Negen mannen bedienen deze wagen. Naast deze unieke coulisse-wagen, wordt hier nog gewerkt met verschillende effectenmachines (wind, storm, vuur enz.) die ook handmatig worden bediend.
Jaarlijks wordt in de zomer het Ekhof-festival georganiseerd. Nationale en Internationale toneelgezelschappen vinden het een eer om hier te mogen spelen. Ook het publiek is dol op de voorstellingen in dit authentieke theater. Soms boeken ze een jaar vooraf ‘blind’ al een voorstelling. Als Suzanne met dit unieke theater laat zien, zit ik op de plek waar enkele weken geleden Prins Albert van Monaco zat tijdens een uitvoering.
De andere Wartburg
De Wartburg als vesting is al eeuwen lang één van de nationale symbolen van Duitsland. Ook in de DDR-tijd was dat het geval. Ook toen werd de burcht voor regeringsontvangsten en belangrijke politbureau bijeenkomsten gebruikt. De DDR-leiding was zelfs zo trots op dit symbool dat ze één van de populairste auto’s naar de burcht hebben vernoemd. Als je toentertijd in een Wartburg reed was je een heer of dame van stand, het volk reed immers in een Trabant. Op het station van Wartburg verwijst een mooi glas-in-loodraam naar deze geschiedenis. Liefhebbers van auto’s raad ik het automuseum van harte aan. Sinds 1898 worden er auto’s in Eisenach gemaakt. In ‘Automobile Welt Eisenach’ kun je de geschiedenis van dit populaire voertuig zien. Het museum is ondergebracht in een historische BMW fabricage hal uit 1936. Prachtige old-timers staan er te glanzen, maar ook de twee-tak Wartburg 353 kun je er van dichtbij zien. Merken als DIXI, BMW, EMW, en IFA laten hier het hart van autoliefhebbers sneller kloppen. In 1990 beheert OPEL het museum en de collectie. Met deze overgang heeft ook de toekomst van het autorijden in dit museum een plaats gekregen.
Praktische reistips voor een bezoek aan Eisenach
Hoe kom je er?
Heel gemakkelijk met de ICE vanuit Amsterdam/Arnhem via Frankfurt.
Hoe reis je ter plekke?
met de lokale bussen (€ 1,50 per enkele reis) of met de regionale treinen. Als je gebruik wilt maken van de regionale treinen kun je (na 9 uur ’s ochtends) het voordelige Hopper-ticket overwegen. Voor een rit van maximaal 50 kilometer betaal je € 4,90 enkele reis of € 7,90 voor een retour). Kaartjes kun je kopen via de kaartmachines op de stations en soms in de regionale treinen.
Waar slaap je?
In Eisenach worden hotels in alle categorieën aangeboden. Voor mij was een kamer gereserveerd in het B&S Hotel am Bach Haus, op enkele minuten lopen van het Vrouwenplein (Frauenplatz) en het Bach-huis. Een driesterren hotel zonder gedoe. De kamers zijn eenvoudig ingericht, met twee prima eenpersoonsbedden met traag schuim matrassen. Je hebt er een TV en je krijgt een code voor gratis internet (Wlan zoals de Duitsers dit noemen). De badkamer is ruim en zeer eenvoudig. De keuze bij het ontbijtbuffet is prima. Van yoghurt met muesli, tot broodjes met zalm kaas en andere vleeswaren.
Waar eet je?
Thüringen staat bekend om een gezonde, regionale en seizoenskeuken. Volop vlees gerechten, ook wat vis en soms een enkele vegetarische optie. Daarnaast heb je de keuze uit Italiaanse en Aziatische restaurants.
Als je in Middeleeuwse sfeer wilt eten, laten we zeggen in de sfeer van Luther dan is het belevingsrestaurant Lutherstube een aanrader. In het met kaarsen verlichte restaurant ligt stro op de vloer, is de bediening gekleed in Middeleeuwse kledij en hebben de glazen geen voetjes…
Een gemoedelijk restaurant met lokale gerechten is het Kartoffelhaus (het Aardappelhuis) Anders dan de naam doet vermoeden, heb je veel meer keuze dan alleen aardappelvariaties. Ik heb er op een herfstavond heerlijke rollade met rode kool gegeten. De cappuccino die het vriendelijke team hier serveert, was één van de beste die ik in Eisenach heb gedronken.
Meer weten over Eisenach en Thüringen in het algemeen en specifiek over de Luther in Thüringen, lees dan hier verder.
Het Luther drieluik
deel 1: In het spoor van Luther
deel 2: Maarten Luther in Wittenberg
© tekst, foto’s en video’s Wilma Lankhorst © gebruik van de foto’s met dank aan de genoemde bezienswaardigheden. Ik heb deze blogreis gemaakt op uitnodiging van het Duits Verkeersbureau.