Herinneringen aan kerst 1944
Kerst is in alle fasen van een mensenleven en in alle omstandigheden die hij ervaart een moment van reflectie. In de Westerse cultuur wordt kerst grootst gevierd en bezongen. Zo bouwen we een ‘Glazen Huis’ om de medemens te helpen. We organiseren voedselacties en waar gevochten wordt, is er even rust door het instellen van een ‘kerstbestand’.
Na Operation Market Garden (september 1944) keken veel Nederlanders uit naar een vredige kerst. Dat het die Hongerwinter anders liep, kun je lezen in de vele oorlogsdagboeken die er zijn geschreven. Deze dagboeken geven ons een kijkje in het privé leven van tieners, onderwijzers, huisvrouwen, winkeliers, burgemeester en artsen. Hier volgt een rondje kerst 1944 aan de hand van de oorlogsdagboeken van Trees Schretlen, Johanna Wycoff-de Wilde en Corrie ten Boom. Aangevuld met de ervaringen van de mannen van de 101 Airborne Divisie, Band of Brothers in de Belgische Ardennen.Vier maal Kerst 1944 ben je er klaar voor?
Nijmegen – Hatert
Op 22 december 1944 schrijft Johanna dat de inwoners van Nijmegen wachten op de aanval van de Duitsers. Er zijn geen mensen meer op straat, het is gevaarlijk in de stad. Op Eerste kerstdag 25 december 1944 vertrekt het gezin de Wilde naar Hatert. Ze plakken hun tijdelijke adres in Hatert op de voordeur van hun woonhuis aan de Groenestraat ‘In de hoop dat die deur er straks nog in zit”, aldus Johanna. Geen kerstbestand in Nijmegen in 1944. De Duitsers vallen de Geallieerden steeds weer aan. Johanna vertelt over twee Britse militairen Len en Charlie die in november 1944 naar de Duitser grens zijn gestuurd, komen opeens met een speciale vergunning bij hen om de kerstdagen samen doorbrengen. Zij hadden de familie, naar Engelse traditie, een kalkoen geschonken, maar het Nijmeegse gezin is niet bekend met deze kerstviering. Voor de oorlog aten zij konijn tijdens deze feestdagen. Johanna en haar zus Mien hadden de kalkoen al eerder klaargemaakt en opgegeten. Geen kerstkalkoen voor Len en Charlie, maar wel enkele dagen rust van het front. In de laatste alinea van haar kerstnotities schrijft Johanna dat de zware aanval van de Duitsers nu voorbij is en dat het gezin Hatert weer heeft verlaten. De Duitsers zijn Rusland kwijt en hebben daar zware verliezen geleden. “De winter in Rusland is slopend”, besluit Johanna haar kerstrelaas.
Nijmegen Oost
Een paar kilometer oostwaarts in de stad schrijft Trees Schretlen in het kasboek dat zij als dagboek gebruikt op zondag 24 december: ‘de laatste dagen en nog zo veel te doen”. Het is ijskoud (-10˚C) en Trees is met de vrijwilligers druk in de weer om een kersttafel bij de familie Verriet klaar ta maken. Om zes uur die avond zien ze een lichtende ster boven de kerk van Arnhem. Tijdens de kerstnacht loopt ze naar huis en beschrijft deze nacht als een heldere, stille nacht. “achter aan de horizon stak een slanke kerktoren zijn spits door de grijze wolkenrijen heen….
De maan
En dan is het opeens helder door de grote witte maanbol en duizenden sterrenlichtjes er omheen. ’t Was of die sterren ieder geraas deden ophouden: geen kanon bulderde, noch in de verte, noch dichtbij”, vervolgt Trees. Het gezin gaat naar de kapel in Ubbergen voor de Nachtmis. Broer Maarten ligt met geelzucht op bed en op de radio horen ze ‘Nu Sijt Wellekomen’ en een toespraak van de koningin. Later die dag gaat Trees naar de Kerstvoering op de Waalheuvel waar het oorlogsgedicht ‘Droeve Tijden” wordt voorgedragen. ’s Avonds thuis is er een kerstdiner en zit de familie bij de kerstboom in de tussenkamer.
Bestemming Ravensbrück
Terwijl het zuiden van Nederland deels is bevrijd na Operations Market Garden gaat de strijd in het Noorden, Oosten en Westen gewoon door. In Haarlem biedt de familie van Corrie ten Boom hulp aan onderduikers en Joden. Op de zolder van hun woonhuis annex horlogewinkel aan de Bartiljorisstraat (in het centrum van Haarlem) is een geheime kamer gebouwd. Op 28 februari 1944 wordt het gezin verraden en valt de Gestapo binnen. De leden van de familie Ten Boom worden gevangen genomen, de geheime kamer wordt niet gevonden.
Hotel Oranje
Via Hotel Oranje (de Scheveningse gevangenis) en Kamp Vught worden de zussen Corrie en Betsie in september 1944 op transport gezet naar Ravensbrück. Twee dagen en twee nachten rijdt de trein steeds dieper het gevreesde Duitsland in. Uiteindelijk blijft de trein op de ochtend van de vierde dag staan en gaan de deuren open. Alle gevangen moeten zo goed en kwaad als het gaat de heuvel beklimmen. Als ze op de top staan, zien ze barakken, wachttorens en een vierkante schoorsteen. Corrie ziet de beruchte ‘verdelgingskampen’ voor vrouwen. Ruim 750 km verderop in Haarlem had ze hier over gehoord.
Betsie’s droom
Betsie deelt een droom met Corrie over wat zij na de oorlog gaan doen. Ze ziet een groot huis met bloemen waar mensen samenkomen. Op 14 december 1944 sterft Betsie in Ravensbrück. Corrie gaat alleen verder met de bijbelbijeenkomsten in het kamp. Enkele dagen na het overlijden van Betsie, wordt Corrie’s naam omgeroepen. Na het appel strompelt ze naar de bewaakster en hoort dan dat ze ‘Entlassen’ is Ontslagen? Even later krijgt ze een brief met daarop haar naam, stempels en de vermelding “bewijs van ontslag”. Het enige wat haar nu nog van de vrijheid scheidt, is een gezondheidsverklaring.
Eindelijk vrij
Tijdens de kerstperiode van 1944 gaat Corrie als ‘vrije gevangene’ dagelijks naar de ziekenbarak om de goedkeuring te krijgen van de arts. Terwijl de winterdag aan brak, realiseert Corrie zich dat dat het Kerstmis was. Op Nieuwjaarsdag 1945 rijdt de posttrein het gebombardeerde Berlijn binnen en is Corrie ten Boom vrij. Kort na de bevrijding in mei 1945 komt Corrie als 53-jarige terug in ons land. Ruim dertig jaar land reisde ze over de wereld om een boodschap van vergeving en hoop te brengen. Op haar verjaardag 91ste verjaardag (15 april 1983) neemt Corrie afscheid van deze wereld.
Slag om de Ardennen
Terwijl de gevangen in Ravensbrück gebukt gaan onder ijzige kou en ondervoeding, liggen 814 ten Zuidwesten van Berlijn de mannen van de 101 Airborne Divisie in de Belgische Ardennen. Bastogne is op dat moment omsingeld door sterke Duitse pantsereenheden. De Duitse commandant stuurt een brief met een voorstel tot overgave van de Geallieerden aan de commandant van de Amerikanen. Aan de vooravond van kerst 1944 beantwoord de Amerikaanse McAuliffe het Duitse ultimatum voor overgave met het beroemde uitspraak ‘Nuts’.
McAuliffe schrijft een kerstbrief aan zijn mannen die begint met ‘Vrolijk kerstfeest’ direct daarna vraagt hij zich af wat er zo vrolijk is aan deze hele toestand. Het is hier ijzig koud en we zijn niet thuis… daarna legt hij uit wat de manschappen allemaal hebben bereikt. Zo hebben ze alles tegengehouden wat hen vanuit de vier windrichtingen onder de voet dreigde te lopen. McAuliffe steekt de mannen een hart onder de riem en verzekert hen dat generaal Taylor hun bevindingen met ‘uitstekend gedaan’ zou memoreren.
Renée Lemaire
Terwijl de mannen vechten voor hun leven en de bevrijding van de Ardennen heeft verpleegster Renée Lemaire zich op 21 december 1944 gemeld als vrijwilligster bij de bataljonsverbandplaats. De dertigjarige ziekenverzorgster verzorgt tijdens de kerstperiode meer dan 150 patiënten. Tijdens de beschietingen op kerstavond zien Winters en zijn mannen van de 101 Airborne Divisie duidelijk hoe een Duitse granaat het hospitaal treft waarin Renée werkt. Gewikkeld in een parachute is Lemaire begraven door de kameraden van de mannen die zij had verzorgd. Haar graf op de oude, ommuurde begraafplaats van Bastogne, kun je nog steeds bezoeken. Haar verhaal wordt ook verteld in het nieuwe Bastogne War Museum dat in het voorjaar van 2014 is geopend.
De leeslijst
Honderden dagboeken geven ons een kijkje in het levens tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het Nationaal Bevrijdingsmuseum in Groesbeek heeft een grote collectie en in het online Geheugen van Nederland kun je maar liefst 802 dagboeken inkijken. Ik heb dit jaar twee dagboeken gelezen van tieners die in Nijmegen woonden in de periode 1940-1944: ‘Dansen in Schuilkelders’ geschreven door Johanna Wycoff-de Wilde (2012, QV Nijmegen) en ‘Nijmegen 1944-1945, oorlogsdagboek’ van Trees Schretlen (2014BnM Uitgevers). Daarnaast heb ik in het spoor van twee boeken delen van ons land en België bezocht: ‘De Schuilplaats’ van Corrie ten Boom (2012, Gideon) en ‘In de voetsporen van Band of Brothers’ geschreven door Larry Alexander (2011, Boekerij).
Graag wens ik u warme, vredige en liefdevolle dagen.
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
