Vincent van Gogh, de waanzin nabij…

Het team van het Van Gogh in Amsterdam gaat deze zomer eindelijk antwoord geven op de twee meest gestelde vragen: Wat is er met Van Gogh’s oor gebeurd en waar is zijn oor gebleven? Het onderzoeksteam van het museum heeft zich intensief op deze vragen gestort. In de ruim 125 jaar na zijn dood zijn er allerlei theorieën op tafel gekomen. Het sluitende antwoord lag uiteindelijk verborgen in een archief van Irving Stone in Amerika. Wetenschapper Bernadette Murphy kreeg na lang aandringen het document in handen. Jij kunt de tekening van het oor samen met de revolver waar Van Gogh (waarschijnlijk) op zondag 27 juli mee heeft geschoten, nu zien in het Van Gogh Museum in Amsterdam. Was Van Gogh die bewuste zondag in 1890 de waanzin nabij? Wat weet jij van Vincents oor en van zijn ziekte?

“Ik [zou] niet bepaald voor krankzinnigheid gekozen hebben […], maar als je eenmaal zoiets hebt, kun je het niet meer krijgen. Toch blijft mij wellicht bovendien nog de troost een beetje door te kunnen gaan met schilderen’.  Vincent van Gogh op 21 april 1989 aan zijn broer Theo

Het stereotype beeld dat Van Gogh’s werk zo briljant was omdat hij gek was, wordt in deze expositie met nadruk ontkent. Van Gogh kon niet schilderen als hij ziek was. Hij gaf zijn laatste levenskracht aan de kunst. Tekenen en schilderen gaven hem juist houvast. Volgens conservator Nienke Bakker werkte Vincent van Gogh vaak koortsachtig om zijn ziekte te bezweren. In Zuid-Frankrijk vindt hij, na enkele turbulente jaren in Parijs, zijn eigen stijl. “Deze zomertentoonstelling is dan ook een verhaal van hoop”, aldus Bakker.

sneak preview

Van Gogh's laatste, onvoltooide en niet verzonden brief aan broer Theo, 23 juli 1890

Van Gogh’s laatste brief

Tijdens het openingswoord vertelt Alex Rüger, directeur van het Van Gogh Museum, heel enthousiast dat hij een primeur heeft. We zijn bij elkaar gekomen voor een korte presentatie over het onderzoek naar de geestelijke gezondheid van een van Nederlands beroemdste schilders. Op zondag 27 juli 1890 is bij Vincent de waanzin nabij en schiet hij op zichzelf achter het kasteel van Auvers-sur-Oise. Het dodelijke kleinood ketst af op een rib en vind een andere, niet navolgbare, weg in het lijf. Twee dagen later op 29 juli bezwijkt Vincent in de armen van zijn broer Theo aan de door zichzelf aangebrachte verwonding. In zijn jaszak zit een (onvoltooide) brief die Vincent enkele dagen daarvoor aan Theo heeft geschreven. Deze brief is nooit verstuurd, een exemplaar met nagenoeg hetzelfde begin, wel. Deze brief is het laatste document in deze zomertentoonstelling. Hier dichtbij staat een kleine vitrine met daarin twee revolvers van het merk Lefaucheux à broche. Het is een klein 7 mm zakrevolver. Het bovenste exemplaar is sterk verroest en in 1960 gevonden door een boer, dichtbij het kasteel in het Noord-Franse Auvers. Dit zou HET moordwapen kunnen zijn.

   

l. zelfportret als schilder 1887-1888 coll Van Gogh Museum m. Man met pijp ©Emile Schuffenecker, naar Van Gogh's zelfportret 1890-1892 coll. Van Gogh Museum. r. brief van Dr. Félix Rey aan Irving Stone 18.8.1930 coll. Bancroft Library - Berkeley

Het oorincident

Om antwoord te krijgen op de vraag wat er met Van Gogh’s oor is gebeurd, geeft Murphy aan dat ze als een detective te werk is gegaan. Net als bij een ‘cold case’ heeft ze alle schilderijen, schetsen, brieven en documenten die melding maken van het oorincident opnieuw bekeken. Ze heeft volop vragen gesteld aan iedereen die maar een verbinding met van Gogh en deze gebeurtenis kon hebben. Zo kwam ze uit bij Irving Stone, de auteur van de biografie ‘Lust for Life’ uit 1936. Dit boek is in 1956 verfilmd met Kirk Douglas in de rol van Vincent van Gogh. Irving heeft voor zijn onderzoek contact gezocht met dokter Felix Rey, toentertijd de behandeld arts van Gogh in Arles. In een brief van 18 augustus 1930 tekent Rey hoe Vincent zijn linker oor met een scheermes heeft afgesneden. In een tweede tekening laat hij zien wat er uiteindelijk nog overgebleven was. Dat is slechts een minuscuul stukje vlees. De tentoonstelling ‘De waanzin nabij’ heeft de primeur en toont deze brief en de officieel verklaring dat Van Gogh zijn hele oor heeft afgesneden. In een brief van Paul Gauguin lezen we dat Vincent zijn afgesneden oor in een stuk krant heeft verpakt en aan een prostituee in Arles heeft gegeven.

Dit Stilleven rond een bord met uien heeft Van Gogh, samen met het portret van Dr. Félix Rey geschilderd, direct na zijn eerste ziekenhuisopname (januari 1889). Je kunt dit werken lezen als een symbolisch zelfportret ten aanzien van zijn gezondheidstoestand. Welke factoren speelden een rol, wat hield hem op de been?: een lege fles absint, pijp met tabak, koffiekan, een brief aan Theo, een lakzegel met een kaars, een medische zakboek voor zelfredzaamheid en de uien als teken van gezonder eten.

Zowel het Portret van Dr. Félix Rey als het Stilleven rond een bord met uien, heeft Van Gogh na zijn eerste ziekenhuisopname gemaakt  ‘om weer aan het schilderen’ te wennen

Aan welke ziekte leed Van Gogh?

Op de vraag aan welke geestesziekte Van Gogh leed, hebben we nu nog steeds geen sluitend antwoord. Misschien horen we dat op het symposium dat op 14 september a.s. wordt georganiseerd met deskundigen uit het medisch veld. Binnen de muren van deze tentoonstelling blijven de opties nu nog open en zien we dat op Vincents ziekte in de loop der jaren steeds weer een andere etiket werd geplakt. Blijkbaar was Van Gogh een dankbaar onderwerp voor neurologen en psychiaters. Wat in 1889 werd gezien als epileptische aanvallen werd in 1922 schizofrenie, deze theorie wordt in de jaren 30-40 (van de vorige eeuw) vervangen door de diagnose ‘bipolaire (manisch-depressieve) stoornis. In 1926 denkt neuroloog Karl Kleist op zijn beurt dat Van Gogh leed aan episodische schemertoestanden à la Kleist. Een andere groep uit de psychiatrie vond dat Van Gogh’s geestestoestand meer weg had van wat wij nu noemen een psychopaat. Toentertijd werd dat psychopathie genoemd, een aangeboren psychisch probleem die niet onder te brengen was bij andere ziektes.

Kleist’s theorie over ‘cycloïde psychose’ wordt later door psychiater Karl Leonard in de jaren 50 verder ontwikkeld en zo krijgt Van Gogh dan ook nog deze diagnose toebedeeld. Sinds het eind van jaren 90 van de vorige eeuw kreeg Van Gogh het etiket ‘borderliner’ erbij. Naast al deze opties lees ik dat verschillende medici er vanuit gingen dat Van Gogh leed aan verschillende vormen van geslachtsziekten zoals (neuro)syfilis of gonorroe. Bij Vincent is syfilis nooit herkend. Zijn broer Theo stierf een jaar na Vincent wel aan de gevolgen van dementia paralytica, de derde fase in het syfilis-ziekteproces.

Van Gogh zegt zelf hierover aan het einde van zijn leven:

“Ah, had ik maar kunnen werken, zonder die vervloekte ziekt!” (1 mei 1890).

In 1890 schildert Van Gogh zijn opwekking van Lazarus. Hiervoor neemt hij het bekende werk van Rembrandt als voorbeeld. Hij maakt dit werk in Zuid-Frankrijk kort voor zijn vertrek naar Auvers. Volgens Teio Meededorp, hoofd onderzoeker Van Gogh Museum, kun je de Lazarus in Van Gogh’s versie zien als een impressie van zijn ‘opstanding’ na het vertrek uit het ziekenhuis. Bij de opstandeling staan twee vrouwen, een rood harige en een bruin harige. Zij verwijzen naar de twee vrouwen die hem in zijn leven in Arles het meest nabij stonden. Hij had Augstine Rolin in gedachten toen hij de roodharige vrouw schilderde.

Mijn ervaringen:

• Dit is een kleine, compacte tentoonstelling in de nieuwe vleugel van het Van Gogh museum. Het begint met ‘Een atelier in het zuiden’, gevolgd door ‘het gele huis’, het verhaal rondom het oorincident, zijn opname in het ziekenhuis, de reacties in Arles en zijn laatste maanden.
• De 25 werken zijn vooral afkomstig uit de vaste collectie van het museum. Twee bijzondere schilderijen zijn geleend: Van Gogh’s Portret van Dr. Félix Rey (Poesjkin Museum Moskou) en Stilleven rond een bord met uien’ eigendom van het Kröller Müller Museum. Beide werken heeft Van Gogh gemaakt direct nadat hij uit het ziekenhuis was ontslagen na zijn eerste opname in januari 1889.
• Van Gogh’s laatste brief en nog enkele niet eerder getoonde documenten geven deze beknopte expositie in mijn ogen iets tragisch. Als je in je directe omgeving niet bekend bent met een geestelijk ziek familielid, blijft de inhoud van de tentoonstelling misschien wat op afstand. Heb je die ervaring wel, dan kunnen de onderzoeksbevindingen stevig binnen komen. Zeker als het op het terrein van de diagnose aankomt, herken ik de vaagheden en vele opties, als dit, dan dat, of misschien toch…? Zowel patiënt als familie weten niet waaraan ze toe zijn.
• Na het ‘oorincident’ zijn er nog maar een paar mensen in Arles die Vincent tot steun. Je herkent hen aan de hand van portretten die Vincent van hen heeft gemaakt zoals de postbode en de dominee.
•  rouwkaart 1890
• Uit nog niet eerder vertoonde documenten uit het Gemeentearchief uit Arles leer je dat buurtbewoners een handtekeningenactie waren begonnen om hem op te laten sluiten (gedwongen opname). De burgemeester weet de zaak te sussen. In mei 1889 besluit Vincent zelf om zich op vrijwillige basis te laten opnemen in de inrichting van Saint-Remy en Provence. Hier blijft hij één jaar en dan wil hij terug naar het noorden. Hij verhuist naar Auvers om dichter bij zijn broer Theo en diens gezin te kunnen zijn. Zijn laatste tekeningen en schilderijen laten zijn vernieuwde impressies van het noorden zien, zoals een Brabants landschap met cipressen.
• De vier luisterbrieven in de expositie ervaar ik als een waardevolle toevoeging op het hele verhaal. In twee van de vier fragmenten geeft Emile Bernard, vriend van Van Gogh zijn persoonlijke bevindingen weer.

De zomertentoonstelling ‘De waanzin nabij, Van Gogh en zijn ziekte’ en van 15 juli t/m 25 september 2016 te zien in het van Gogh Museum in Amsterdam.
Gratis met Museumkaart en als vriend van de Rembrandtvereniging.
De 176 tellende catalogus is zeer informatief en mooi vorm gegeven. Je kunt deze ook online bestellen (€ 25,-)

© tekst en video Wilma Lankhorst
Gebruik van de afbeeldingen van de schilderijen en documenten met dank aan het Van Gogh Museum, het Kröller Müller Museum en het Poesjkin Museum in Moskou.

 

Eerder verschenen over Vincent Van Gogh op dit blog:

• 2015 Van Gogh jaar (met beknopte biografie Vincent van Gogh)
• Van Gogh stuurt 23 brieven aan jonge kunstenaars
• Prentenkabinet Van Gogh Museum nu digitaal
• Van Gogh a live (nu alleen nog als blogversie)