Schatgraven in museumarchief
Van Gogh & Co
Weet jij welke verborgen schatten je op zolder of in de kast hebt staan? Ik word nog wel eens verrast als ik in oude dozen en kisten ga snuffelen. Ook musea hebben rijkelijk gevulde archieven waarvan de inhoud tot verrassingen leidt. De directie van het Kröller Müller Museum nodigde gastconservator Sjraar van Heugten uit om hun ‘kelders’ te verkennen. Van Heugten in de rol als schatgraver met als resultaat de tentoonstelling ‘Van Gogh & Co’. Heb je inspiratie nodig om zelf te gaan op te ruimen? Kom naar de Hoge Veluwe en dompel je onder in de keldergeheimen van Gogh & Co.
Mijn ervaringen:
Aan het begin van de expositie hangt een fotocollage om nader kennis te maken met Van Gogh en zijn 34 Co’s. De tentoonstelling is ingedeeld op basis van vier veel gebruikte Van Gogh thema’s. Bij de werken hangen op verschillende plekken citaten uit de vele dagboeken en brieven van de schilder. Deze combinatie maakt het voor mij extra leuk om de doeken te verkennen. De persoonlijke noot van de schilder geeft het werk voor mij nog meer intensiteit. Het is een compacte en gevarieerde expositie die je mee neemt op een reis dwars door de collectie. Vergeet niet in de aparte glazen sluis ‘Voor Vincent’ te bezoeken. Hier hangt een serie posters uit 1990 van eigentijdse kunstenaars die zich in opdracht van Frits Becht hebben laten inspireren door de herdenking van de 100ste sterfdag van Gogh. Onder hen Roy Lichtenstein…!
Gastconservator de kelder in
Ik schreef er al eerder over: 2015 is het jubileumjaar van Vincent van Gogh. De op een na grootste Van Gogh collectie ter wereld, kun je zien en beleven in het Kröller Müller Museum. ‘Noblesse obligse’ is een oude uitspraak waarbij adeldom tot verplichtingen leidt. Dit geldt zeker voor het museum van Helene Kröller Müller. Bij een Van Gogh-jubileum hoort een speciale tentoonstelling. Maar dit keer niet een die enorme bedragen aan verzend- en verzekeringskosten met zich mee zou brengen. En toen kwam het inzicht: we zitten zelf op een schatkamer! De directie ging op zoek naar een gepassioneerde, deskundige van Gogh-kenner om hem of haar vrij toegang geven tot de archieven. De keuze viel op Sjraar van Heugten, oud directeur van het Van Gogh Museum in Amsterdam. Van Heugten ging als schatgraver aan de gang. Als hij tijdens ons gesprek hierover vertelt beginnen zijn ogen te stralen, hij neemt ons mee in een spannend jongensboek.
Vier thema’s
De deuren van de expositie gingen een uurtje exclusief voor ons open. Bepakt met camera, schrijfblok en pen volg ik expeditieleider van Heugten. De enige belemmering die Van Heugten bij het samenstellen van deze tentoonstelling had was dat hij geen werk van buitenaf mocht aantrekken om de expositie extra inhoud te geven. Om die reden zien we hier geen werk van Vincents vriend Emile Bernard. Maar wel van 34 andere kunstenaars. Enerzijds artistieke mannen en vrouwen die Vincent hebben geïnspireerd zoals Jean-François Millet, Emile Breton & François Bonvin, zijn tijdsgenoten Paul Gaugain & Edouard Manet en anderzijds kunstenaars die zich weer door Van Gogh’s werk hebben laten motiveren zoals Bart van der Leck, Charley Toorop & Henry van de Velde.
In de eerste zaal maak je kennis met deze artiesten. Op twee na worden ze allemaal voorgesteld met een foto. Meijer de Haan en Mathijs Maris hebben in deze galerie een hoofd als een Facebook-ei. Van Heugten vertelt ons dat hij geselecteerde werken uiteindelijk heeft onderverdeeld in vier van Gogh thema’s: de natuur, de menselijke figuur, het stilleven en stads- en dorpsgezichten. Van Heugten leidt ons door de zalen en laat aan de hand van de vier thema’s allerlei overeenkomsten zien tussen de diverse kunstenaars. Ook attendeert hij ons ook op interessante verschillen en onverwachte verbanden die gelegd kunnen worden tussen de verschillende artiesten
Meisje in het bos
In de serie ‘de natuur’ word ik verrast door het schilderij ‘meisje in het bos’ dat Van Gogh aan het begin van zijn schilderscarrière heeft geschilderd (1882). In een ingetogen landschap met dikke, donkere bomen staat een meisje met een witte jurk en rode sjaal om haar hoed tegen een boom geleund. De kleuren komen uit Vincents jeugd, veel bruin en groen tinten. De bekende verfstreken zien je hierop nog niet. Wat doet dat meisje hier alleen in dit grote dierenbos?
Aan het einde van zijn acht jarige stormachtige carrière als schilder maakt Van Gogh zijn korenvelden. Hier spatten de kleuren van het doek, de penseelstreken laten het koren wuiven in de wind.
Citaat bij het korenveld met maaier en zon (1889)
“Het laatste waarik aan begonnen ben, is het korenveld met een kleine maaier en een grote zon. Het doek is helemaal geel, met uitzondering van de muur en de achtergrond van paarsige heuvels”. (brief 2 juli 1889 van Vincent vanuit Saint-Rémy de Provence aan Theo in Parijs.
De menselijke figuur
Voor dit thema had Van Heugten keus te over. Hij heeft gekozen voor een echte van Gogh klassieker de zaaier. Vincent begint als autodidact met het natekenen van werken van ander. Boerenschilder Jean-François Millet heeft met zijn serie van de zaaier Vincents volledige aandacht. Keer op keer oefent Vincent met deze afbeldingen om zijn technieken te verbeteren. Ik zie een prachtig drieluik waarbij ‘De zaaier’(1888) van Gogh links geflankeerd wordt door ‘de zaaier’ van Millet en rechts door een moderne reactie van Bart van der Leck. Hij weet de essentie van de houding van de zaaier een enkele geometrische figuren te vangen. Een tweede categorie in dit thema is de serie portretten. Van bekende zelfportretten van Van Gogh zelf tot beeltenissen van Charley Toorop, de enige vrouwelijke kunstenaar in deze expositie.
Citaat bij de zaaier van Millet
“Ik verlang er al zo lang naar een zaaier te maken, naar mijn lang gekoesterde wensen gaan niet altijd in vervulling. Ik ben er dus bijna bang van”. (brief 21 juni 1888 van Vincent aan zijn broer Theo).
Het stilleven
Zeg zonnebloem en mensen roepen spontaan van Gogh. Mede dankzij zijn zonnebloemen is hij nu wereldberoemd en massaal gekopieerd. Ook andere bloemen en voorwerpen werden door hem geschilderd. Steeds ging het hierbij om de zoektocht naar kleurcombinaties en balans in het werk. Van oude schoenen tot een schaal met uien. Van Gogh verkocht je geen appels voor citroenen, hij wist ze beide in kleuren expressief weer te geven. Maar hier geen expressief gele zonnebloemen maar vier uitgebloeide zonnebloemen (1887) met geel-oranje en blauw tinten. Meer ingetogen, maar indrukwekkend om te zien. Deze bloemen hebben Bram van der Leck geïnspireerd tot zijn gestileerde versie van Zonebloemen in 1925. Vilmos Haszàr maakt in 1915 een versie die anno 2015 nog een moderne uitstraling heeft.
Citaat bij de zonnebloemen
“Ik ben aan het schilderen met het enthousiasme van een Marseillaan die bouillabaisse zit te eten, wat je niet zal verwonderen wanneer het gaat om het schilderen van grote ZONNEBLOEMEN. Het geheel wordt dus een symfonie in blauw en geel. Ik werk er alle ochtenden aan vanaf de zonsopgang. Want de bloemen verwelken snel en het is zaak het geheel in één ruk te maken”. (brief 22 augustus 1888 Vincent vanuit Arles aan Theo).
Stads- en dorpsgezichten
Het hart van Vincent ligt meer bij het schilderen van mensen dan bij het weergeven van dorpsgezichten. In een brief van 28 mei 1882 schrijft hij hierover aan Theo: “Als ik ’t niet om mijn brood moest doen, b.v. die stadsgezichten maken, zou ik in dezen tijd niets dan figuren maken […]”. Ondanks de broodnood, geeft Van Gogh vaak zijn eigen wending aan de opdracht. Hij schildert niet het statige herenhuis maar maakt ontwerpen van arbeiderswijken zoals de Scharrendrogerij in Scheveningen (1882) en de Timmermansloods en wasserij (1882). Ik kan dat recalcitrante in hem wel waarderen. In Parijs zocht Van Gogh zijn inspiratie ook vaak in de rafelrand van de stad. In Montmartre schildert hij menige molen. Hier hangt La Butte Montmartre (1886) waarbij ik terug denk aan ‘Le Moulin de blute Fin’ die van Gogh in 1886 op Montmartre schilderde en waarvan pas recent is vastgesteld dat het hier om een echte Van Gogh gaat.
Citaat bij stadsgezichten:
Op 3 mei 1889 schrijft Vincent vanuit Arles aan broer Theo: “Soms heb ik er spijt van dat ik me niet gewoon gehouden heb aan het Hollandse palet met de grauwe tonen en domweg landschappen op Montmarte heb geschilderd”.
Zomerse verrassing
Deze zomer kun je in het van Kröller Müller Museum toch een echte Emile Bernard bekijken. Via de Triton Collection Foundation’ heeft het museum tijdelijk ‘ landschap met twee Bretonse meisjes’ (1892)‘ te leen.
‘Van Gogh en Co’ nog te zien tot 4 september 2015 in het Kröller Müller Museum [ link] in nationaal Park de Hoge Veluwe. Gratis met de Museumkaart.
De catalogus die bij de collectie hoort is vlot geschreven en leuk om te lezen. Bovendien krijg je zo ook een groot scala aan Van Gogh beelden.
Nog even Chris gedag zeggen
Voor ik terug reis naar Nijmegen, loop ik nog even de beeldentuin in. Ik ben opzoek naar “de echo van de Veluwe’ van de Nieuw-Zeelandse landschapskunstenaar Chris Booth. Over hem en zijn werk vertel ik op een ander moment meer.
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst (tenzij anders vermeld)
Dank aan Kröller Müller Museum voor het gebruiken van de foto’s.