Sinds de opening van Museum MORE heb ik hier veel (solo) tentoonstellingen gezien van nationale en internationale schilders in het modern realisme. Denk aan Herman Gordijn, Hermanus Berserik, Johan van Hell, Jan Mankes en recent Jan Beutener. In Nieuwe Kaders | Schilderkunst, film en fotografie 1920-1940 ontdek ik een mix van deze drie kunstvormen. In mijn hoofd borrelen vragen op als: “Hoe past deze expositie in de traditie van Museum MORE?” “Wat was de aanleiding voor deze expositie?” en “Wat willen de samenstellers ons als bezoekers mee geven met Nieuwe Kaders?”. Het is tijd voor de antwoorden, het tijd voor een bezoek aan Museum MORE in de Achterhoek.
Sneak preview door conservator Marieke Jooren
Wat was de aanleiding voor Nieuwe Kaders?
Het team van Museum MORE heeft dit najaar een verrassing voor je in petto. Conservator Marieke Jooren (Museum MORE) sloeg de handen in een met kunst- en fotografie historicus Flip Bool. In hun onderzoek kregen zij hulp van filmhistoricus Vera de Lange. Jooren en Bool onderzochten de schilderkunst, film en fotografie in de jaren tussen de twee wereldoorlogen, het Interbellum. De afzonderlijke disciplines zijn in de loop der jaren al uitgebreid bestudeerd en beschreven. De specifieke missie van Jooren en Bool was om te onderzoeken of er raakvlakken waren tussen deze drie genoemde kunstvormen. In deze zoektocht hebben zij zich vooral gericht op het neorealisme in de schilderkunst in relatie tot de opkomst van de Nieuwe Fotografie en de filmkunst. Vooral de periode vanaf de tweede helft van de jaren twintig in de vorige eeuw had hun warme belangstelling.
Hoe is Nieuwe Kaders opgezet?
In de drie bovenzalen van Museum MORE zijn zes thema’s uitgewerkt waarin je de verwantschap tussen de schilderkunst, film en fotografie ontdekt. In elke zaal staat een filmwand waarin korte zwart-wit filmfragmenten worden vertoond. Onderwerpen die in de film aan bod komen, zie je terug in de foto’s en schilderijen die er naast hangen. De filmfragmenten zijn o.a. afkomstig uit de grote verzameling van EYE Filmmuseum en Capi Films. De foto’s komen uit collecties zoals het Maria Austria Instituut en uit particuliere verzamelingen zoals The Estate of Erwin Blumenfeld. Voor de verwante schilderijen onderzocht conservator Marieke Jooren als basis de collectie van Museum MORE. De overeenkomsten zijn verrassend en leuk om zelf te ontdekken.
Hoe verken je deze tentoonstelling?
De samenstellers nemen je mee aan de hand van zes thema’s: 1) De Nederlandse filmliga, knooppunt van de avant-garde; 2) De ontwakende stad; 3) De kring rond Kunstzaal van Lier; 4) Het oog in de hand van Paul Citroen; 5) De wereld in close up en tot slot De ateliergeheimen van Charley Toorop. In de eerste zaal begint het met het ontstaan en de rol van de Nederlandse filmliga. De enthousiaste suppoost vertelt dat schilder Charley Toorop een van de bestuursleden was van deze filmliga. Aan het einde van de tentoonstelling zie je hoe schilderkunst, film en fotografie ook samenkomt in huize Toorop.
De ontwakende stad
Hier ontdek je de toenemende stadsdrukte en de gevolgen van de opkomende industrie. Je ziet hier hoe de mechanische kermis van het moderne bestaan de jaren ’20 in raast. Als in 1839 de fotografie wordt ontdekt, is het vooral een professionele activiteit waarbij grote apparatuur wordt gebruikt. Vanaf 1888 verandert dit door de komst van de relatief goedkope Kodak box-camera. De amateur kan nu ook mee doen en wordt aangemoedigd door de reclameslogan “Jij drukt op de knop, wij doen de rest”. En zo ontstaat de Nieuwe Fotografie. Ook de filmapparatuur wordt handzamer. Mede door deze technische ontwikkelingen worden ook kunstenaars verleid om met nieuwe ogen naar de wereld om hen heen te kijken. In deze zaal zie je hoe uitsnedes die in de fotografie werden uitgevonden, hun weg vonden naar composities op het canvas.
De camera als het nieuwe oog van de tijd
De camera in zowel de film als in de fotografie wordt het nieuwe oog van de tijd. Er ontstaan nu hele nieuwe optische mogelijkheden. De avant-garde artiesten gaan er uitgebreid mee aan de slag. Het lijkt er even op dat de Nieuwe Fotografie de strijd aan gaat met de traditionele ‘ezelschilderijen’. Jooren en Bool laten je hier zien hoe schilders en fotografen op zoek gaan naar een moderne, objectieve blik. Met de foto’s, filmfragmenten en schilderijen die je hier ziet, ontdek je dat de kunstenaars meer met elkaar gemeen hebben dan ze zich misschien op dat moment hebben gerealiseerd. Of…meer dan wat ze misschien zelf wilden toegeven.
Neem de tijd voor filmfragment zoals ‘Die freundlose Gasse’ (1925) van Georg Wilhelm Pabst. Bekijk daarna de (campagne) foto van deze film met van actrice Asta Nielsen (1881-1972). En ontdek daarnaast het portret van Nielsen dat door Pyke Koch in 1929 is geschilderd. Pyke Koch had een sterke fascinatie voor de moderne Duitse filmwereld. Hij was een grote fan van de actrice Asta Nielsen. Zij was éen van de eerste internationale filmsterren.
Ontdek de artistieke kruisbestuiving in Nieuwe Kaders
De Nederlandse leden van de Filmliga maken volop kennis met nieuwe filmtechnieken. Naast de ontwikkelingen in Berlijn laten zij laten zich inspireren door wat er in Amerika gebeurd. Denk hierbij aan het gebruik van close-ups, wisselende camerastandpunten en een snellere montage van de filmbeelden. Er wordt volop geëxperimenteerd met beeldtaal. Dat zie je terug in het werk van Nederlandse cineasten, maak ook bij fotografen èn schilders in de jaren ’20 en ’30.
Het is lang niet altijd duidelijk wie wanneer de ander, bewust of onbewust heeft beïnvloed? Via allerlei beroepsverenigingen, galeries, tijdschriften en (artistieke) vriendenkringen waren kunstenaars door deze netwerk met elkaar verbonden. In de tweede zaal wordt dit mechanisme zichtbaar in de kring rond Kunstzaal van Lier en het netwerk van Paul Citroen.
Het atelier van Charley Toorop
In de derde en laatste zaal sta je opeens in het atelier van Charley Toorop. Hier vind je het antwoord op de vraag: “Wat willen de samenstellers ons als bezoekers mee geven met Nieuwe Kaders? Marieke Jooren, Flip Bool en Vera de Lange laten ons met de resultaten van hun zoektocht zien hoe een gemeenschappelijk gevoelen, met iets nieuws bezig te zijn, kunstenaars verbroedert, inspireert en hun blik verscherpt. Het atelier van Charley Toorop in Bergen was een plek waar veel artistieke geesten elkaar troffen zoals schilders, schrijvers, beeldhouwers, fotografen en filmmakers.
De familie Toorop was zelf een voorbeeld van een multidisciplinair kunstenaarsgezin: Moeder Charley Toorop (1891-1955, schilder en bestuurslid van de Filmliga) zoon Edgar Fernhout (1912-1986 schilder ), haar zoon John Fernhout (1913-1987 fotograaf, filmer) en schoondochter Eva Besnyö (1910-2003 fotograaf). Om het familiebeeld compleet te maken, noem ik hier ook de vader van Edgar en John Henk Fernhout, hij was journalist en filosoof. Charley Toorop was van 1912 t/m 1917 met Henk Fernhout getrouwd.
Catalogus met veel extra informatie
De samenstellers van de tentoonstelling Nieuwe Kaders hebben ook een uitgebreide catalogus geschreven. Marieke Jooren, Flip Bool en Vera de Lange vertellen daarin nog meer over hun zoektocht en hun ontdekkingen in samenhang tussen schilderkunst, film en fotografie tijdens het Interbellum. Door de helder geschreven teksten en de vele afbeeldingen is het een fijn boek geworden. De catalogus Nieuwe Kaders I Schilderkunst, film en fotografie 1920-1940 is een uitgave van uitgever WBooks en is voor € 29,95 te koop in de museumwinkel van Museum MORE of hier online.
Nieuwe Kaders | Schilderkunst, film en fotografie 1920-1940 is t/m 24 januari 2021 te zien in Museum MORE in Gorssel.
© video, foto’s en tekst Wilma Lankhorst
© gebruikmaak de afbeeldingen met dank aan Museum MORE, alle genoemde kunstenaars en alle bruikleengevers.
Wie staan er allemaal op het schilderij De maaltijd der vrienden van Charley Toorop?
Dit is een samengesteld groepsportret van de vriendenkring van Charley Toorops. Van boven naar beneden en van links naar rechts zie je: een sculptuur van John Raedecker, Edgar Fernhout, Rachel Fernhout Pellecaan, John Raedecker, Annie Raedecker, Gerrit Rietveld, Kocki Raedecker, Wim Oepts, Annie Fernhout, Pyke Koch, John Fernhout, A.Roland Holst, Charley Toorop en Eva Besnyö. Charley Toorop organiseerde vaak maaltijden in haar huis in Bergen. Deze groep is in werkelijkheid niet zo bijeen geweest. Het is een persoonlijke keuze van bevriende schilders, beeldhouwers, een dichter, een fotografe en haar kinderen.
Nu ook te zien in Museum MORE
Keuze uit de eigen collectie
In deze tijdelijke tentoonstelling ontdek je een dwarsdoorsnede van de eigen kunstcollectie van Museum MORE. Deze verzameling heeft haar wortels in het Nederlands realisme uit de eerste helft van de 20ste eeuw. Laat je inspireren door Jan Mankes, Raoul Hynckes, Dick Ket, Pyke Koch, Carel Willink en Charley Toorop. De ‘Keuze uit de eigen collectie’ omvat ruim 120 werken van meer dan 40 verschillende artiesten.je krijgt een gevarieerd beeld van ruim 100 jaar modern realisme in ons land.
VERWACHT in Museum MORE
Bob Ross, Happy Painting
Vanaf 8 november 2020 kun je in Museum MORE 40 werken ontdekken van de Amerikaanse schilder Bob Ross. Hiermee is Museum MORE het eerste museum ter wereld die een solotentoonstelling organiseert rondom deze populaire schildercoach en cult-icoon.
Bob Ross, Happy Painting is vanaf 8 november 2020 t/m 11 april 2021 te zien in Museum MORE in Gorssel.