MARIA LASSNIG, Primeur voor Stedelijk
“We gaan naar Maria Lassnig” zei mijn collega Anneke. Waarom? “Omdat Lassnig één van mijn favoriete kunstenaars is … En omdat het Stedelijk Museum nu de eerste overzichtstentoonstelling van haar werk, in ons land, laat zien”. En zo reisden we naar Amsterdam en bezochten daar de tentoonstelling ‘Maria Lassnig, Ways of Being’. We spraken er met de jonge, enthousiaste Oostenrijkse conservator Beatrice von Bormann. Zij is in Oostenrijk opgegroeid met Lassnig en heeft zich er de laatste twee jaar intensief in verdiept. Het resultaat is een intrigerende kennismaking met een vrouwelijke kunstenaar die al vroeg van zich liet horen.
Sneak preview ©video Wilma Lankhorst
De in Oostenrijk geboren kunstenares Maria Lassnig was een
ongeëvenaarde en onverschrokken pionier. Bij haar honderdste
geboortedag hoort een passend eerbetoon.
Team Stedelijk Museum Amsterdam 2019
De stier van Lassnig
Eerlijk is eerlijk, ik kende maar weinig werk van Maria Lassnig (1919-2014). In haar geboorteland Oostenrijkse is Lassnig één van de belangrijkste kunstenaars van de 20ste eeuw. In ons land is ze nagenoeg nog onbekend. ‘Gelukkig’ is mijn kennishiaat dus niet uniek. Mijn eerste Lassnig zag ik ook in het Stedelijk, in de expositie Opwinding van Rudi Fuchs. Hier hing een werk met een grote stier (1988) met daarboven op een persoon die op een houten stellage ligt. De stier en de persoon lijken elkaar niet aan te raken. De stier is rood omlijnt en zandkleurig. De liggende persoon is deels rood, deels paars en opgebouwd uit krachtige kleuren. In (de) Opwinding was Fuchs vergeten de titel van dit werk te delen. Nu lees ik dat het Jungfrau mit Stier (Jungfraueninitiation) Maagd met stier (Maagdeninitiatie) heet.
‘Je schildert zoals je bent’, zei Maria Lassnig
‘ben je verfijnd, dan schilder je verfijnd; ben je simpel, dan schilder je simpel.’
Antonia Hoerschelmann in catalogus Maria Lassnig, Ways of Being 2018
Een zaal vol zelfportretten
In de tentoonstelling Maria Lassnig, Ways of Being, reis je als bezoeker door zeven decennia schilderkunst. Mijn vernieuwde kennismaking met Lassnig begint in een zaal vol zelfportretten. Conservator Beatrice von Bormann heeft gekozen voor een thematische indeling in plaats van een chronologische opzet. Het interessante van deze keuze is dat je verschillende stijlen van Lassnig nu in één ruimte ziet. Maria Lassnig is een zeer veelzijdig kunsttalent. Steeds probeerde ze andere technieken en nieuwe stijlen uit om zo de beste kunstuiting bij haar doel te vinden. Naast schilderijen en tekeningen zie je hier sculpturen, installaties, gedichten én videoproducties. Het valt me op dat Lassnig op bijna al haar zelfportretten geen haar heeft. De reden hiervoor ligt in haar body awareness, lichaamsbewustzijn.
“Ik zocht naar een realiteit die meer in mijn bezit zou zijn dan de buitenwereld en
vond deze in de vorm van de door mij bewoonde lichaamsbehuizing.”
Uitspraak Maria Lassnig over body awareness
Body awareness
Maria Lassnig noemt haar innerlijke portretten een uiting van ‘Körperbewusstseinsbilder’ (body awareness). Ze ontwikkelde een unieke manier om de gewaarwordingen van haar lichaam te thematiseren. Ze zocht steeds naar een persoonlijke manier om haar relatie tot de wereld te definiëren. Lassnig begon altijd van binnenuit te werken. Ze keek niet in de spiegel voor een zelfportret, ze keek naar binnen. Maria zocht in haar hoofd en lijf naar het gevoel dat ze op dat specifieke moment ervaarde.
De wereld om haar heen
De emotie die ze voelde werd veroorzaakt door wat er in de wereld om haar heen gebeurde. Denk daarbij aan oorlog en geweld, de opkomst van science fiction, de kerk, haar verhoudingen tot de mens, dieren en de techniek én de positie van de vrouw. Alleen de ledematen die een relatie hadden met die specifieke emotie, met het gevoel van dát moment, werkte ze uit tot een (innerlijk) zelfportret.
Eerst als juf voor de klas
Maria Lassnig wordt op 8 september 1919 als Maria Eleonora Gregorz geboren in het Oostenrijkse Kappel al Krappfeld (Karinthië). Haar alleenstaande moeder Mathilde Gregorz is veel weg. Haar biologische vader Anton Hubinger, zelf ook een buitenechtelijke kind, leert ze pas op haar 22ste jaar kennen. Als Mathilde Gregorz later met Jakob Lassnig trouwt, krijgt ook Maria zijn achternaam.Dit wordt geen gezellig huwelijk, Maria ervaart deze periode alsof ze in een gevecht leeft.
Terug naar de academie
Na haar middelbare schooltijd in Klagenfurt, volgt Maria eerst een opleiding tot lerares. Met dit diploma op zak geeft ze vanaf 1937 enkele jaren les. Van 1940 tot 1945 volgt ze de opleiding schilderkunst aan de Akademie der Bildenden Künste in Wenen. In de lessen over kleur stond het donkere pallet van Rembrandt centraal. Er was in die oorlogsjaren in het nationaal socialistische Wenen geen ruimte voor moderniteit. Lassnig heeft geen affiniteit met deze donkere wereld, ze ontwikkelt (later) op eigen kracht een heel eigen kleurenpalet.
Parijs zet aan tot experimenten met kleur & vorm
In 1945 verhuist ze terug naar Klagenfurt en opent daar haar eerste eigen atelier. Haar werkplaats wordt al snel een trefpunt van talrijke kunstenaars en intellectuelen. Lassnig omschrijft deze periode zelf als ‘een toverrijk van kunst-ismen’ (Johanna Ortner 2019, tentoonstellingscatalogus Stedelijk p.188). In 1951 verhuist ze met haar partner, zelf ook kunstenaar, Arnulf Rainer naar Parijs. Daar ontmoeten ze o.a. kunstenares Toyen, André Breton en Benjamin Péret. De twee heren staan er zich op voor dat zij dé surrealistische theoretici van dat moment zijn.
Parijs-Wenen-New York
In Parijs begint Lassnig’s grote experiment met vorm en kleur. Na drie jaar in de Franse hoofdstad, gaat Maria in 1954 terug naar Wenen voor een nieuwe studie aan de kunstacademie. Na haar ervaringen met geometrische vlakverdelingen, richt ze zich op de portretkunst en naakten. Deze bouwt ze op een geheel eigen manier op met kleurvlakken. In 1960 verhuist ze voor de tweede maal naar Parijs om in 1968 door te reizen naar New York.
Vrouw in een mannenwereld
Maria’s nieuwsgierigheid brengt haar in de jaren zestig (van de 20ste eeuw) naar New York (1968-1980). Ze woont en werkt hier in de jaren waarin ook Jean-Michel Basquiat actief is. New York is in die jaren hét centrum van de avant-garde kunst. Maria Lassnig is erg leergierig en zoekt steeds naar vernieuwing. Het artistieke avant-garde denken van de mannelijke collega’s heeft in die dagen (helaas) relatief weinig effect op de positie en waardering van de vrouwelijke kunstenaars. Maria Lassnig is zeer betrokken en strijdbaar op dit punt. Ze laat als vrouwelijke kunstenaar regelmatig van zich horen.
Conservator Beatrice kan me helaas niet vertellen of Lassnig ook mee heeft gedaan aan de spraakmakende Times Square Show (TTS-1980) in New York.
“Je kunt je afvragen wat een schilder ertoe brengt om films te maken. Ik denk dat dit het verlangen is naar een nog totalere weergave van de wereld, naar een voorstelling die beweegt”.
Uitspraak Maria Lassnig
Nieuwe uitdaging: film en video
Naast schilderen en beeldhouwen ontdekt Maria Lassnig in Amerika de mogelijkheden van film en video. Ze maakt in dit kader een serie experimentele live-action films. Door haar maatschappelijk bewustzijn en haar sociale betrokkenheid heeft ze een scherp oog ontwikkeld voor de positie van de vrouwen in de (kunst)wereld. In 1974 is Maria de medeoprichtster van Women/Artist/Film- makers, Inc. Samen met haar collega filmmaaksters Martha Edelheit, Carolee Schneemann, Silvianna Goldsmith en Olga Spiegel organiseert ze rondreizen door Europese musea (Johanna Ortner 2019, tentoonstellingscatalogus Stedelijk p.190). Ze loopt en demonstreert met Louise Bourgeois mee in de Women’s Liberation Movement.
Zelfportret met cavia (2000) © Maria Lassnig en close up van de cavia
Terug naar Wenen 1980-2014
De Deutscher Akademischer Austausdienst biedt haar een beurs aan waarmee ze in 1978 een jaar naar Berlijn gaat. Een vriend uit Wenen, schrijver Oswald Wiener woont en werkt op dat moment ook in Berlijn. Samen hebben ze lange, intensieve gesprekken over de psychologie van het denken. In Duitsland houdt Lassing zich bezig met observatiestudies. Hierbij zet ze voorstellingsbeelden om in aquarellen.
Professor in Wenen
In 1980 krijgt Lassnig een leeropdracht aangeboden aan de Hochschule für angewandte Kunst in Wenen. Ze accepteert dit aanbod en gaat terug naar Wenen waar ze haar ervaringen deelt met een nieuwe generatie kunstenaars in wording. Met het aanvaarden van deze functie staat Maria Lassnig te boek als de eerste vrouwelijke hoogleraar aan deze Hochschule in Wenen.
In 1992 zei Lassnig over haar benadering van tekenen en haar kunst:
“Overdrijving als gewetenskwestie: één stap te ver en dingen worden absurd – iets wat ik niet wenselijk vind. Tijd als gewetenskwestie:
hoeveel tijd besteed ik aan een kunstwerk? Iedere tekening is een overwinning op de rusteloosheid van de wereld.”
Verrassende nalatenschap
Lassnig kon haar artistieke creaties moeilijk loslaten. Ze verkocht niet graag werk, daar had ze moeite mee. Dat is ook de reden waarom er na haar dood in 2014 is ook nog relatief veel onbekend werk is ontdekt in haar atelier. Voor de samenstelling van deze expositie kon Beatrice ook putten uit deze nieuwe bron. Hierdoor kun je in het Stedelijk een unieke overzichtstentoonstelling zien.
Neem de tijd voor haar video’s
Haar nalatenschap omvat naast schilderijen en beelden ook foto’s, collages, installaties, video’s en films. Een selectie hieruit is nu in Amsterdam te zien. Neem de tijd voor de verschillende films en video’s. Er staan banken voor de schermen waardoor je rustig kunt kijken naar haar producties. Ik vond haar eigen levenslied, de Cantate, die ze in 1992 heeft gemaakt erg leuk. Tot slot liggen er een aantal notitieboekjes met storyboards van haar films.
Maria Lassnig – Ways of Being is nog t/m 13 augustus 2019 te zien in het Stedelijk Museum.
De tentoonstelling ‘reist’ daarna door naar het Albertina Museum in Wenen, ter ere van haar honderdste geboortedag ( 8 september).
6 september t/m 1 december 2019.
© tekst, beeld en video Wilma Lankhorst © gebruik van de afbeeldingen met dank aan het Stedelijk Museum (Amsterdam), Maria Lassnig Foundation, Albertina Museum in Wenen en alle bruikleengevers.
Sneak preview The Ballad of Maria Lassing, zang Maria Lassnig
Sneak preview: Maria Lassnig viert 90 jaar (video cadeau)
“Maria Lassnig was een ongelooflijk inventieve en fantasievolle kunstenaar die haar tijd vaak vooruit was en wiens werk altijd actueel bleef, vooral omdat ze alle thema’s die in haar werk voorkomen vanuit haar eigen lichamelijke ervaring bleef benaderen. Daarmee zijn ze wel aan haar persoon, maar niet aan een specifieke tijd gebonden. Bijzonder is ook de ironie waarmee ze zelfs de moeilijkste thema’s benadert, waardoor het draagbaar wordt.”
Conservator Beatrice von Bormann van het Stedelijk Museum Amsterdam
