Kleurrijke Käthe Kollwitz in Keulen
Op 22 april 2015 hebben we in Keulen de 70ste sterfdag van kunstenares Käthe Kollwitz herdacht. Tijdens deze herdenking in het Käthe Kollwitz Museum is de nieuwste biografie ‘Kollwitz’ gepresenteerd. Deze publicatie was aanleiding voor de speciale tentoonstelling “Mijn leven was vol passie”. Ik vond dit een inspirerende vorm voor een boekpresentatie.
Veel bewonderaars van Kollwitz herkennen haar werk door kracht & eenvoud ontstaan door talrijke combinaties van zwart, grijs en wit tinten. Met het vooroordeel dat Käthe Kollwitz een zwaar en moeilijk leven zou hebben geleefd, wordt in deze tentoonstelling afgerekend. Twee journalisten, Sonya en Yury Winterberg, laten ons een andere Käthe kennen, een kleurrijke Käthe.
Door andere wegen te bewandelen, hebben zij onverwacht, leuke ontdekkingen gedaan. Verrassingen waar ook het wel ingevoerde team van het Museum van op keek. Wil je weten welke primeurs de journalisten ontdekten, kom dan vóór 28 juni 2015 naar Keulen dan zie en lees je er alles over.
Mijn bevindingen
Tijdens het onderzoek voor dit boek hebben de Winterbergs tot nu toe nog onbekende afbeeldingen van Kollwitz gevonden. Deze foto’s, haar eerste zelfportret en de karikaturen van de Mahlerweiben, de brieven van Heller en de laatste brieven van Käthe worden op displays toegelicht. In verschillende vitrines liggen originele werken en brieven. Tijdens mijn verblijf in Keulen ben ik nog een keer terug gegaan om alles nog eens rustig te kunnen lezen en te bekijken. Als je de tentoonstelling ‘Mijn leven was vol passie’ hebt gezien, ben je daarna echt klaar voor het grote werk: een overzicht van het oeuvre van Käthe Kollwitz in de andere zalen van het museum. Het is een compact museum waarin ik me direct thuis voelde. Het is licht en ruimtelijk en boordevol ontdekkingen.
Presentatie Kollwitz biografie
Twee schrijvers, journalisten zonder noemenswaardige kennis van kunst en kunstgeschiedenis, hebben in de biografie ‘Kollwitz’ een portret van kunstenares neer gezet dat vol is van passie en kleur. Zij hebben andere, laten we zeggen meer journalistieke wegen bewandeld om een beeld te krijgen van de mens Käthe Kollwitz. Hun focus lag op de vrouw, ze wilden de echtgenoot, de moeder en oma ontdekken. Zij spraken met kleinkinderen van schoolvriendinnen van Kollwitz, vrienden van de oude dame en vele malen zeer intensief met de drie, inmiddels hoog-bejaarde, kleinkinderen van de kunstenares: de tweeling Jördis en Jutta en hun jongere broer Arne. Ter voorbereiding op de tentoonstelling, fungeren de twee journalisten nu tijdelijk in de rol van gastconservatoren.
Na 70 jaar nog drie primeurs
Ze waren en niet op uit, maar ze kwamen wel ‘scoops’ op het spoor. Als journalist word je extra blij als je tijdens je onderzoek iets nieuws ontdekt. Zo verging het de Winterbergs. Zij kwamen het oudste zelfportret op het spoor, ontdekten een kleuren aquarel van Kollwitz en vonden een briefwisseling met een minnaar uit Wenen.
In hun gesprekken met een kleinkind van Marianne Fiedler, een schoolvriendin van Käthe in München, kregen zij een map met te zien. In deze map zaten werken van Fiedler, brieven én een zelfportret van Käthe. Het laatste was een cadeau van Kollwitz aan haar vriendin. Als de directrice van het Käthe Kollwitz Museum in Keulen, Hannelore Fischer, deze tekening ziet, is ze erg verrast. Fischer heeft een werk in haar handen dat op een echte Kollwitz lijkt en waarvan zij verwacht dat het ouder is dan alle zelfportretten die zij kent. Nader onderzoek toont aan dat dit inderdaad een origineel zelfportret van Kollwitz is. Haar eerste uit 1889.
Die Mahlerweiben
Om meer te leren over het kleurrijke leven van Kollwitz gaan we terug naar de tijd op de academie in München. Het was in 1898 bijzonder dat er relatief veel vrouwen kans kregen voor een tekenopleiding. Het ware vooral de jongens die naar school gingen. De meisjes die in de klas van Käthe en Marianne zitten worden op school de ‘Mahlerweiben’ genoemd. Ze lopen bijvoorbeeld in hun schildersschorten over straat en laten zo graag zien dat ze aan de academie zijn verbonden. De toevoeging ‘weiben’ verwijst naar de indruk van de mannelijke collega’s. Zij vinden dat de meisjes zich niet als echte dames gedragen. Voor de meiden zelf wordt dit zeen geuzennaam waar ze trots op zijn. Zo zijn de meisjes in kiel met een pul bier in de hand op een pentekening van Kollwitz te zien, waarbij (dronken) mannen aan hun voeten liggen. Doet dit vermoeden dat de dames de heren de baas waren tijdens het drinken?
Schildervriendinnen van Käthe
In de map van Fiedler zaten ook brieven van de twee schildervriendinnen en een kleurenaquarel die Kollwitz heeft gemaakt tijdens haar opleiding in München. Het werk heet ‘Allerheiligen 89’ en geeft een blik op een biertuin omgeven door een muur met een man die voorbij loopt. De muur en het trottoir zijn in kleur, het werk is ondertekend met Schmidt. Käthe geeft later zelf in haar dagboek aan dat kleur haar werk niet sterker maakt. Ze gaat door in zwart-wit en grijstonen.
Käthe en Karl Kollwitz op vakantiue (1934)
Man in Berlijn & minnaar in Wenen
De derde primeur kwam aan het licht toen het echtpaar Winterberg een briefwisseling vond tussen Kollwitz en Hugo Heller een boekhandelaar uit Wenen. Heller is drie jaar jonger dan Kollwitz en net als zij een sociaal democraat. In 1901 trouwt Heller met de kunstenares Hermine Ostersetzer, het echtpaar verhuist naar Berlijn en daar ontmoeten zij, op initiatief van Herminie, het echtpaar Kollwitz. Beide vrouwen hebben direct gespreksstof door hun werk als kunstenaar en lithograaf. Heller maakt indruk op Käthe omdat zijn karakter zo totaal anders is dan van Karl.
Talrijke liefdesbrieven
Heller is zachter en poëtisch ingesteld, hij heeft een prachtig handschrift waarmee hij Käthe vele brieven schrijft. Hermine sterft op jonge leeftijd, kort na haar dood schrijft Heller een brief aan Käthe. Deze brief is voorzien van een zwarte rouwrand en begint met een beschrijving van de leegte die Heller ervaart na de dood van Hermine. Daarna schakelt hij snel over op zijn gevoelens voor Käthe. Zowel deze brief als het antwoord van Karl aan zijn vrouw Käthe, naar aanleiding van deze gebeurtenis zijn te zien in de expositie. Karl verrast Käthe compleet met zijn gedicht aan haar dat hij op de achterkant van een voorgedrukt doktersrecept, met zijn naam erop, heeft geschreven.
Haar laatste brieven
In de laatste vitrine van de tentoonstelling, liggen de laatste brieven die Käthe begin april 1945 heeft geschreven. Ze is dan al enige tijd ziek en weet zelf dat het einde snel zal komen. Haar kleindochter Jutta is bij haar om haar te verzorgen tijdens de laatste weken van haar leven. Als je goed kijkt, zie je dat haar vaste handschrift vervliegt. Tot op het laatst laat ze ons weten hoe het haar vergaat.
Journalisten op onderzoek
Het schrijvers-echtpaar, Sonya en Yury Winterberg, zijn auteurs zonder noemenswaardige kennis van kunst en kunstgeschiedenis. Ze hebben wel een sterke affiniteit met dagboeken. Van hun hand is de verhalenbundel ‘Kleine handen in een Grote Oorlog’. Via dagboekfragmenten krijgen we inzicht in het leven van kinderen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Indrukwekkende verhalen die aanzetten tot nadenken. Yury Winterberg is hoofdauteur van de TV documentaire ’14-18, dagboeken uit de Grote Oorlog’. Een serie die in het voorjaar van 2014 in ons land is uitgezonden door de VPRO. Voor dit werk las hij honderden dagboeken. Eén bleef er in zijn hoofd hangen en dat was het dagboek van Käthe Kollwitz.
Nadat de documentaire was voltooid, heeft het echtpaar Hannelore Fischer benaderd met het voorstel om een biografie over het leven van de kunstenares te gaan schijven. De eerste reactie van Fischer was: “Um Gotteswillen, warum?”. In de laatste twintig jaar zijn talrijke boeken over Kollwitz verschenen, waarvan de inhoud puur is gebaseerd op persoonlijke interpretatie van de kunstwerken door de auteur. Kollwitz werd steeds weer neergezet als een vrouw die een zwaar en troosteloos leven heeft geleid. Fischer had niet de behoefte aan nog meer van hetzelfde. Nog meer publicaties die de kunstenares niet de erkenning geven die ze verdiend.
Met het boek dat er nu ligt is Fischer zeer tevreden. Het idee om een speciale tentoonstelling voor de boekpresentatie op te zetten, sprak haar team direct aan. Ook de kleinkinderen van Kollwitz zijn positief over de nieuwe biografie over hun oma. Deze publicatie kreeg de titel: Kollwitz. Voor Jutta Bohnke-Kollwitz een logische keuze. Als je haar vraagt hoe zij haar oma zou omschrijven zegt ze: “Zij was Käthe Kollwitz, en dat was het”.
Käthe Kollwitz “Mijn leven was vol passie”
is nog te zien tot 28 juni 2015 in het Käthe Kollwitz Museum aan de Neumarkt in Keulen.
Wil je meer weten over de werken van Käthe Kollwitz dan verwijs ik je graag naar de blogs Een kennismaking met Käthe Kollwitz, Het Koekoeksjong van Koekelare en Käthe Kollwitz in Keulen.
De biografie (voorlopig alleen in het Duits) is in ons land online te bestellen.
Sonya Winterberg, is als Mme Winterberg @experimentdays te volgen op Twitter. Je kunt haar (ook in het Engels) vragen stellen over dit boek.
De stad Keulen is per ICE trein in anderhalf uur vanaf Arnhem te bereiken. Je komt in het centrum aan en vanaf Köln Hauptbahnhof vertrekken lijn 16 en 18 (U-bahn) naar de Neumarkt. Pak daar de uitgang Kollwitz. Heb je meer tijd, overweeg dan een of twee nachten in Keulen te logeren. Hotel Flandrischer Hof aan de rand van de Belgische wijk, één U-bahn station (Rudolph Platz) verder is hiervoor een prima uitgangspunt.
© tekst en foto's Wilma Lankhorst © foto's met dank aan Käthe Kollwitz Museum Keulen, Erven Kollwitz en VG Bildkunst Bonn