Het team van het Von der Heydt Museum in Wuppertal vraagt je opzoek te gaan naar ‘de vreemdeling in onszelf’. In hun nieuwste tentoonstelling ‘Fremde sind wir ons Selbst’ word je door ruim honderd portretten en zelfportretten op foto’s en schilderijen aangestaard of bekeken. De rode draad in de vijf expositiezalen zijn zes zwart-wit foto’s van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar/fotograaf en visueel activist Zanele Muholi. Hoe bekijk en beoordeel jij jezelf?

De vreemdeling in onszelf

Curator Anna Storm heeft de tentoonstelling samengesteld. Ze had het boek Étrangers à nous-mêmes (1988) van de Bulgaars-Franse schrijver, filosoof en feministe Julia Kristeva (Sliven, 1941) in de jaren negentig al eens gelezen. Nu de musea in Duitsland ook  een duurzame agenda hebben, wordt steeds meer gekeken naar de eigen collectie bij het samenstellen van een tentoonstelling. De corona(opruim)tijd leverde zowel thuis als in musea talrijke leuke vondsten op. Gelijktijdig met de zoektocht in het eigen depot kreeg het museum zes bruiklenen aangeboden. Zes zwart-wit foto’s van fotograaf en filmmaker de Zanele Muholi (Umlazi (ZA)1972). Muholi maakt veel (foto)zelfportretten met extra lagen. Wie is de vreemdeling in haar (zelf)portretten?

Zanele Muholi

Zanele Muholi is in 1972 in het Zuid-Afrikaanse Umlazi geboren. Umlazi is een township in KwaZulu-Natal ten zuidwesten van Durban aan de oostkust van Zuid-Afrika. De hoofdstad Johannesburg ligt op ruim zeven uur rijden (bijna 600 kilometer). Zanele’s moeder heeft tientallen jaren als zwarte hulp gewerkt bij witte families in Zuid-Afrika. Zij hield de huizen schoon en zorgde voor de jonge kinderen. Muholi zelf is na school begonnen als kapster. En toen was er opeens de kans om mee te doen aan de Market Photo Workshop. Dit is een foto-opleiding opgezet door de Zuid-Afrikaanse fotograaf David Goldblatt (1930-2018). In 1989 begint hij in Johannesburg zijn fotoworkshops voor jonge studenten zonder financiële mogelijkheden. Op basis van haar goede workshop-resultaten, studeert Muholi verder aan de Myerson-universiteit in Toronto. De opleiding rond ze in 2009 af met een scriptie over de visuele geschiedenis van de lesbische identiteit in haar geboorteland Zuid-Afrika.

Uitgangspunt voor Muholi’s werk is dat de vrouwen zich deelnemers voelen aan haar project en zich nadrukkelijk willen
presenteren als lesbiennes dan wel transgenders.

Gebruik van alledaagse objecten

In 2013 won Zanele de Prins Claus Prijs. Dit is een cultuurprijs die sinds 1997 wordt uitgereikt aan personen/organisaties die een progressieve en hedendaagse benadering hebben binnen een bepaald thema in de cultuur of ontwikkeling. Na haar promotie in Toronto in 2009 richt Muholi het multimedia internetplatform Inkanyiso (in het Nederlands ‘Licht’) op. Op dit platform legt ze met hulp van vrijwilligers de geschiedenis van LGBTQI-gemeenschappen in Zuid-Afrika visueel vast.
In Muholi’s fotowerk en later ook in haar filmwerk spelen kapsels, aandacht voor kleding en presentatie een grote rol. In de compositie van haar zelfportretten gebruikt ze vaak alledaagse objecten als stofzuigerslangen, schuursponzen en wasknijpers.

Vijf thema’s wijzen je de weg

Anna Storm heeft de expositie ingedeeld volgens vijf thema’s. In elke zaal wordt dit thema beknopt (in het Duits) uitgelegd. De vijf focuspunten zijn (1) Vormen van enscenering (de manier waarop de persoon in beeld wordt gebracht), (2) Lichaamstaal, (3) De zelfbewuste daad, (4) De naar binnen gekeerde blik en tot slot (5) Intimiteit en nabijheid. In de vijf expositiezalen gaat steeds een werk van Zanele Muholi de dialoog aan met een ander portret. Het begint in de eerste ruimte met het portret ‘Meisje met gespreide hand voor haar borst’ (1905) van de Duitse schilder Paula Modersohn Becker (1876-1907). De tentoonstelling bewandelt de tijdslijn tussen Paula Modersohn Becker aan de ene kant en Zanele Muholi aan de andere kant van het spectrum.

Mijn ervaringen met ‘De vreemdeling in onszelf’

• De tentoonstelling begint heel verrassend met een dansvoorstelling van dansschool Pina Bausch in samenwerking met beelden van Senga Nengundi;
• Voor deze expositie is een beknopte catalogus samengesteld, die voor de vriendelijke prijs van € 10 wordt verkocht;
• Naast de korte inleidingen in de zaal is het fijn om de tentoonstellingscatalogus er bij te hebben;
• Anna Storm heeft mooie combinaties gemaakt binnen de vijf thema’s. In de derde zaal bij het thema ‘de zelfbewuste daad’ komen we een van de twee Nederlandse schilders tegen. Hier hangt een uitdagend werk van Kees van Dongen;

• De tweede Nederlandse schilder waarvan Storm een werk heeft geselecteerd is Vincent van Gogh. In de laatste zaal, de zaal van de intimiteit en de nabijheid hangt Van Gogh’s portret van een Brabantse boerin. In deze zelfde ruimte hangen drie portretten van meisjes van Paula Modersohn Becker. Je staat zowel bij de portretten van Paula als bij Vincent heel dicht op de gezichtsuitdrukking;
• Na de vijfde zaal komen we in 2022 terecht, onze tijd waarin het portret via selfies ongekend populair is. Op de wand hangen verschillende vragen. Met gekleurde post it memo’s kun je als bezoeker een reactie geven op een stelling of vraag.

De tentoonstelling ‘Fremde Sind wir uns selbst’ is nog tot en met 29 januari 2023 te zien in het Von der Heydt Museum, op loopafstand van het treinstation van Wuppertal. Klik hier voor alle details voor je bezoek. 

Denk er aan dat in het openbaar vervoer in Duitsland nog een mondkapje nodig hebt.

Extra expositie: Dansen met Senga Nengudi

De smaakmaker voor de tentoonstelling ‘Fremde Sind wir uns selbst’ is de samenwerking tussen kunstenaar Senga Nengudi en het Pina Bausch Danstheater uit Wuppertal. In een aparte ruimte, voorafgaand aan de vijf zalen met portretten, hangen foto’s en (panty)installaties van een dansvoorstelling van de Afro-Amerikaans beeldend kunstenaar Senga Nengudi (1943) uit 1997. Op beeldschermen zie je hoe de danser zich beweegt binnen de mogelijkheden van de elasticiteit van de pantys. De danser laat zich inspireren door een violist. Tot het einde van beide tentoonstellingen op 29 januari 2023, worden er zes dansvoorstellingen op meestal de laatste zondag van de maand gegeven. Kijk hier voor alle details. 

Stedentrip naar Wuppertal

Door een goede treinverbinding tussen Arnhem en Wuppertal kun je heel comfortabel in een dag op een neer naar Wuppertal voor een fijn museumbezoek. Wij hebben twee nachten in Wuppertal overnacht en hebben in die tijd onder ander het Skulpturenpark Waldfrieden   en het Visiodrom im Gaskessel ‘Monet, rebel & genie’ bezocht. We hebben ook een tochtje gemaakt met de Schwebebahn  hangend spoor en ’s avonds genoten van het ruime aanbod aan terrassen en eettentjes in het ‘Luisen Viertal’. Een vriendin die gelijktijdig met ons in Wuppertal was, heeft ook de Grüne Zoo (dierentuin) bezocht. Zij was erg enthousiast en daarom deel ik deze extra tip toch met je.

Skulpturenpark Waldfrieden

Anish Kapoor in Skulpturenpark Waldfrieden

Op het terrein van het beeldenpark staan twee glazen expositie ruimtes. In de eerste ruimte, dicht bij de museumwinkel zijn tot en met 1 januari 2023 vijf werken van Anish Kapoor te zien. Iets verderop in de tuin staat van zijn hand de installatie ‘Sectional body preparing for Monadic Singularity (2015). Het lijkt wel op onderdelen van ons oor. Ik hoor ook bezoekers die in de opening gaan roeptoeteren.

In de tweede ruimte helemaal boven aan in het park ontdek je werk van Andreas Schmitten (1980). Je ziet hier enkele werken uit de serie ‘Geboorte’ (2021) en uit de serie ‘De andere’ (2021). Ook deze tentoonstelling is tot 1 januari 2023 te verkennen in Skulpturenpark Waldfrieden. 

Skulpturenpark Waldfrieden is van 1 maart tot en met 31 oktober geopend van dinsdag tot en met zondag en van 1 november tot en met 31 december van vrijdag tot en met zondag. Klik hier voor alle details.

© foto’s, video en tekst Wilma Lankhorst
© afbeeldingen met dank aan en met goedkeuring van het Von der Heydt Museum, Skulpturenpark Waldfrieden en Visiodrom Wuppertal.