Leven met Goden
We staan bijna aan de vooravond van kerstmis. Het feest van licht en een nieuw begin, dat al eeuwenlang wereldwijd wordt gevierd. Al duizenden jaren is geloof een integraal onderdeel van menselijke samenlevingsvormen. Geloof kent vele uitingsvormen. In de hele wereldgeschiedenis is geen cultuur bekend die zonder geloof leefde. Een werkgroep uit het British Museum is samen met een team van BBC-Radio op zoek gegaan naar een antwoord op de vraag: Wat houdt dit wereldwijde fenomeen in stand? In de tentoonstelling ‘Living with gods, people, places and worlds beyond’, staat niet het begrip religie centraal, maar de beleving van een religie en de uiting ervan in het dagelijks leven van mensen. Nu te ervaren in het British Museum in Londen. Welke dagelijkse rituelen heb jij?
sneak preview British Museum
We leven, we denken en we geloven
Zo lang er mensen zijn op aarde, is er sprake van geloof.
Wind en Belletjes…
Je komt de tentoonstelling binnen via een zwarte gang. Ik hoor het geluid van wind, even later klinken er bellen, dan weer een fluit. Deze geluiden zijn een extra dimensie in deze expositie. Op de wand staan vier thema’s: Denken, Maken, Symbolisering en Een wereld voorbij de natuurlijke. Deze vier begrippen worden allemaal kort en zakelijk omschreven, zonder een verwijzing naar enige vorm van religie. De essentie is dat wij als mens met onze gedachten en ons bewustzijn zelf processen in gang zetten om meer vat te krijgen op ons leven. Ook willen we tijdens ons leven om kunnen gaan met de angst voor de altijd aanwezige dood en onze eigen sterfelijkheid. De verhaal begint als je een stap van 40.000 jaar terugzet in de tijd.
LeeuwMan (31 cm). vanuit drie hoeken gezien© Ulmer Museum. Vindplaats: Stadel Grot in Baden-Württemberg (Duitsland) 40,000 jaar oud.
De leeuwman
Het eerste object dat je in de zwarte gang ziet is de leeuwman. Grotbewoners die 40.000 jaar geleden in het zuiden van Duitsland woonden, hebben dit beeldje gemaakt. Ruim twee honderd splinters zijn sinds 1939 in Zuid-Duitsland gevonden. Tijdens de oorlog zijn deze fragmenten in een depot beland en daar kwamen ze pas in 1969 weer uit te voorschijn.
Als ik nu naar het geconstrueerde beeldje kijk, zonder eerst de tekst te lezen, heb ik het vermoeden dat het van hout is gemaakt. Maar dat is niet zo, het is ivoor van een mammoettand. Met gereedschap van vuurstenen, een enorme dosis geduld én vakmanschap is dit beeldje gemaakt. Het object is nu onderdeel van de collectie van het Ulmer Museum. Zij hebben een reconstructie laten maken van de creatie van dit object. Deze taak is uitgevoerd door Wulf Hein.
Hij construeert prehistorische vondsten opnieuw zodat je als leek kunt ervaren hoe iets ooit is gemaakt en/of hoe het er uit heeft gezien. Hein had bijna 400 uur nodig om de leeuwman na te maken.
links: Leeuwman ©Ulmer Museum
De video van deze bijzondere reconstructie wil ik je niet onthouden.
Homo sapiens of Homo religiosus?
In de vitrine zie je een figuur met het hoofd van een leeuw met daaronder een deel van een (bijna) menselijk lichaam. Het staat rechtop, de benen iets uit elkaar en de armen hangen zijwaarts naast het katachtig lijf. De blik van de leeuwman lijkt krachtig en is direct op ons toeschouwers gericht. Je zou de houding op basis van de gelaatsuitdrukking kunnen interpreteren als aandachtig, kijkend en luisterend. Ik ervaar deze leeuwman als krachtig, mysterieus en afkomstig uit een fantasiewereld. Voor zover nu bekend, is dit het oudste object ter wereld van een figuur dat niet bestaat in de fysieke wereld, maar dat wel een idee symboliseert van het bovennatuurlijke. Deze leeuwman wordt gezien als het oudste bewijs van geloof. Zijn we een homo sapiens of zijn we een homo religiosus?
Op dit moment zijn er bijna 4000 verschillende religies op onze wereldbol. Bijna 85% van de wereldbevolking is dagelijks met bezig met rituelen & geloofsbeleving.
lamp van Allah. Deze glazen lamp komt uit een Moskee uit de Syrische stad Aleppo (c. 1300–1340)
Allah is het licht van de hemelen. Dit licht wordt doorgegeven via een glaslamp
in de niche van de moskee.
En dan is er licht!
En dan wordt het licht in de tentoonstelling. In deze ruimte worden de drie basis behoeften van leven beschreven en uitgebeeld: licht, water en vuur. Er worden hier relaties gelegd tussen deze drie elementen en hun gebruik in religies. Zo is er vuur dat verwijst naar het lichtfeest in India, de lamp van Allah en de god Raven uit de Noord-Amerikaanse/Canadese geschiedenis. Het element water zien we bij drie grafpalen van de eerste bewoners van Australië. Zij geloven dat hun voorouders voortleven in het water. Ze eren hun overleden stamgenoten door het plaatsen van versierde palen, zoals de Lorrkken, de kleurrijke holle grafstaven.
Godin Shiva Nataraja
Shiva creëert en Shiva vernietigt …
Vóór je naar het vuur gaan, is het fijn om even tijd te nemen het dansende beeld in deze ruimte: Shiva Nataraja. Shiva staat voor de schepper èn gelijktijdig voor de vernietiger. Je ziet Shiva zowel binnen het Boeddhisme als bij het Hindoeïsme. Interessant om te lezen is dat een soortgelijke afbeelding van deze god uit India voor het hoofdkantoor van CERN in Zwitserland staat. (CERN doet nucleair onderzoek). Het beeld verwijst naar de constant, creatieve èn destructieve energie van Shiva. Deze tegenstelling verwijst naar de sub-atomische delen, die de fundamentele basis vormen van alle materie. Maar het staat ook voor de vernietiging.
In het Fries Museum zag ik in de tentoonstelling van Mata Hari, ook het beeld van Shiva.
Ik vraag me nu af of Margaretha Zelle (mata Hari) zich heeft gerealiseerd dat de muze van haar dans zowel de kracht van creatie als de kracht van vernietiging in zich draagt?
Tegels van een Parsi huisaltaar Op dit tegelplateau van een thuisaltaar uit een Parsi huis zie je constant brandende vuur van Ahura Mazda, een god van de Zoroastrianen.
Vuur!
Het element vuur komt ook in bijna alle religies voor: het geeft warmte, energie en licht. Kaarsen worden aangestoken om iemand te eren of om een gunst te vragen. Het tegelplateau uit een Parsi huis vraagt hier om aandacht. Ook al is de afbeelding op de tegels al eeuwen oud, de tegels zoals wij die hier zien, zijn in 1990 gebakken. Dergelijke tegeltableaus worden nog steeds gemaakt.
Vuur is het symbool van puurheid, van een verlichte geest èn van een god die onzichtbaar is. In India is vuur een vast onderdeel bij alle rituelen. Op dit tegeltableau staat het vuur centraal, zodat de biddende mens direct zijn weg kan vinden. Hier liggen ook iconen en afbeeldingen uit de Bijbel die verwijzen naar het Pinksterfeest, apostelen spreken met vuur/vurige tongen.
De cirkel van het leven
Een ander aspect dat je in veel religies tegen komt, is het thema van geboorte en dood. Eindigt het leven met de dood of is er leven na de dood? Hier wordt deze vraag o.a. verbeeld met de Circle of Life, de cirkel van het leven. Hier hangt een groot wandkleed (een thangka) van de Tibetaanse Boeddhisten. Zo’n thangka gebruiken ze zowel als leervoorbeeld en als devotie-object. Het doet mij denken aan de Maori-cultuur in Nieuw-Zeeland. De Maori gebruiken het symbool van de Koru. Deze spiraalvorm staat voor het steeds vernieuwde leven.
De verheerlijking van Mao
In het overzicht van dagelijkse gebruiksobjecten in relatie tot geloof, van de steentijd tot nu is ook ruimte gemaakt voor het communisme. 100 jaar gelden in 1917 vond in Rusland de Revolutie plaats waarbij de tsaar werd afgezet, zijn gezin vermoord en de communisten de macht grepen. Na Rusland volgde China en daar zijn de gevolgen voor gelovigen nog groter. Het Communisme verbiedt (openlijke) geloofsbeleving. Van 1966 tot en met 1976 dendert de Culturele Revolutie in opdracht van Mao door dit immens grote land. Op posters zie je hier hoe het atheïsme wordt gepromoot en Mao als het ware de rol van god overneemt. Je ziet hem in zijn gods-rol met alle daaraan verbonden uitingsvormen zoals portretfoto’s, insignes en de Mao-bijbel, het verplichte Rode boekje.
Geloof kent veel vormen zoals bidden, samen zingen, rituelen, meditatie en pelgrimages.
Pelgrimage
In allerlei religies komt het fenomeen pelgrimage voor. Een bedevaart is een moment van bezinning, een meditatief moment. Er zijn verschillende manieren van pelgrimage. Zo is het één van de vijf pijlers van de Islam: als het even kan, maak je éénmaal in je leven een reis naar Mekka. De pelgrimage is een meer vrijwillig element in de Katholieke Kerk. Zo ging mijn oma ieder jaar met een vriendin naar o.a. Kevelaer (Duitsland), op Maria-bedevaart naar het Belgische Banneux en op bezoek bij de heilige Gerardus in het Zuid-Limburgse Wittem.
In twee vitrines ontdek ik kleding van twee verschillende pelgrimages. Eén set, een eenvoudige wit kantoenen Thram, van een Hadj-Moslimpelgrimgganger (2008). Alle Hadj-deelnemers dragen dezelfde kleding zodat rang en stand niet meer zichtbaar zijn. Op deze manier is (lijkt?) iedere gelovige gelijk tijdens de pelgrimage. De andere set is van een Japanse bedevaartganger uit 2016. Op het Japanse eiland Skikokn kun je een tocht maken van 870 mijl, waarbij je op de route 88 Boeddha-tempels kunt bezoeken. Naast de witte jas met daarop in het zwart enkele Japanse karakters, liggen er een hoed, een tas en een uitgebreid reisverslag in de vitrine.
Wat me extra aanspreekt in deze tentoonstelling is dat je hier bijna geen museumstukken ziet, maar gebruiksvoorwerpen uit ons dagelijks leven.
Het kruis van Lampedusa
De tentoonstelling begint met een indrukwekkend object: de leeuwman. Ook het einde ervaar ik als heel bijzonder. In de laatste vitrine staan drie kunstwerken van vluchtelingen die recent hun heil zochten in Europa. De Syrische vluchtelingén kunstenaar en Issam Kourbaj laat ons kennis maken met twee werken: Lost en Dark water, burning World. Allebei uit 2016. Lost vertelt het verhaal van twee babies die de tocht over zee niet hebben overleefd. Kourbaj heeft hun aangespoelde hemdjes geconserveerd en voorzien van een naam, zodat wij niet vergeten. Dark water & Burning World 2017 is een serie bootjes gemaakt van afval ijzer. In die boortjes worden de passagiers voorgesteld als luciferhoutjes. Ze staan man aan man, vullen met z’n allen het kleine open boortje. Ze kunnen nauwelijks bewegen. Dit beeld komt echt binnen, net als de hemdjes.
Het derde beeld in deze vitrine is het kruis van Lampedusa, gemaakt door Francesco Tuccio (2014). Dit kruisbeeld is gemaakt van afvalhout van de lekke boten op de kust van het Italiaanse havenstadje Lampedusa.
De teksten bij de objecten zijn erg mooi geschreven. Helaas mocht ik geen foto’s maken.
Het was helaas ook niet haalbaar om alle teksten over te schrijven. Vandaar mijn selectie aangevuld met mijn eigen observaties en vertalingen.
De tentoonstelling Leven met Goden, Living with Gods, is t/m 8 april 2018 te zien in het Brits Museum in Londen. De toegang voor de algemene collectie is gratis. Voor deze tentoonstelling betaal je een toeslag £ 15 p.p. (studenten betalen £ 12 ).
(afbeelding; masker van een Tibetaanse danser)
Deze expositie is een samenwerking tussen het British Museum, BBC Radio 4 en Penguin uitgevers. De BBC is op 23 oktober 2017 begonnen met elf dagelijkse uitzendingen. De elf Podcasts die hiervan zijn gemaakt, kun je hier beluisteren.
© tekst Wilma Lankhorst © foto’s en video met dank aan het British Museum en de deelnemende musea.
Wil je meer weten over Londen en de vele musea in de Engelse hoofdstad, lees dan hierverder. Om gemakkelijk en efficient door Londen te reizen, kan ik je de Oyster Card van harte aanbevelen. Je kunt deze OV-kaart vóór vertrek in Nederland al online bestellen.
Voor de selectie van de foto’s was ik voor deze reportage volledig afhankelijk van het aanbod van de persafdeling van het British Museum. Om die reden passen de afbeeldingen helaas niet altijd bij de tekst waar ze bij staan. Ik vond mijn persoonlijke belevingen belangrijker om te delen, dan de keuze van de beelden die voor me is gemaakt.
Installatie – 100 pieces (1995 – 2017) ©Rachel Whiteread -Tate Britain
Nu ook te zien in de Londense musea:
Het kunstenaarspaar Emilia en Ilya Karbakov t/m 28 januari 2018 in Tate Modern.
Red Stars over Russia t/m 18 februari 2018 in Tate Modern.
Cézanne, serie (zelf)portretten t/m 11 februari 2018 in de National Portrait Gallery
Rachel Whiteread t/m 21 januari 2018 in Tate Britain.
Reflections, van Eyck & the Pre-Rafaelieten t/m 2 april 2018 in de National Gallery.
The Ye-Exhibition, De Impressionisten in Londen t/m 7 mei 2018 in Tate Britain.