rubriek: niet-westerse kunst - deel 2

Update
Het Afrika Museum in Berg en Dal is helaas in november 2023 gesloten.
Een deel van de collectie én meer is nu te zien in het
Wereldmuseum in Leiden.

Op reis door het Afrika Museum

Het Afrika Museum in Berg en Dal is deze maand het doel van mijn verkenningstocht naar niet-westerse kunst. Noem het een zoektocht naar de bron. Sinds 1954 heeft Berg en Dal (bij Nijmegen) een Afrika Museum dat zijn wortels heeft in het Afrikaanse missiewerk. Sinds 1990 is hier naast ‘traditionele’ kunst en gebruiksvoorwerpen ook aandacht voor hedendaagse kunst uit Afrika. Ook eigentijdse kunstuitingen uit de Afrikaanse diaspora hebben hier een podium. Een ideale plek om meer te leren over niet-westerse kunst. Ben je klaar voor deze ontdekkingsreis?

Sneak preview

Wortels & clichés

De wortels van het Afrika Museum gaan terug naar het Afrikaanse missiewerk van de Congregatie van de Heilige Geest in 1847. De boodschap aan de missionarissen was: “Oordeel niet op het eerste gezicht. Ontdoe je van Europa, zijn gebruiken, zijn geest. Maak jezelf Afrikaan met de Afrikanen”. De privé verzamelingen van enkele zendelingen vormen de basis van het Afrika Museum. De ontdekkingsreizigers in de 16e eeuw en de missionarissen en zendelingen uit in de 19e en 20e eeuw hebben ons beeld van ‘de’ Afrikaan gecreëerd. Om met een stempel in een hokje gedrukt te worden, hoefden de inwoners van Afrika zelf niets te doen. Onze Europese voorouders hebben dat beeld bepaald en generaties lang werden deze clichés gebruikt.

Kuifje & Zwarte Piet

Bij binnenkomst maak je direct kennis met deze beeldvorming en vooroordelen. In de vitrines herken ik allerlei boeken en spellen uit mijn jeugd. In het kader van de recente Pieten-discussie heeft Hoofdpiet Erik van Muiswinkel zijn Zwarte Piet schoenen aan de wilgen gehangen en aan het museum geschonken. Via videoclips en korte teksten wordt hier goed uitgelegd waarom we de clichés opzij moeten zetten en net als de missionarissen in 1847 niet op het eerste gezicht moeten oordelen. Als je met een open blik dit museum in gaat, kom je tot mooie ontdekkingen. Na een korte terugblik ontdek je al snel allerlei bijzondere creaties van hedendaagse kunst.

Magiërs van de Aarde

Aan het eind van de jaren tachtig van de vorige eeuw kwam er in het Westen aandacht voor eigentijdse kunst die buiten Europa en Noord-Amerika werd gemaakt. In 1989 werd in Parijs de tentoonstelling ‘Magiciens de la Terre’ (Magiërs van de Aarde) georganiseerd. Deze show wordt gezien als het keerpunt in de waardering voor niet-westerse kunst. Hier in Parijs werd kunst uit alle delen van de wereld als gelijkwaardig, naast elkaar aan het publiek getoond. Uiteindelijk heeft deze show er toe bijgedragen dat aan het losweken van de hardnekkig klevende etiketten en clichés.

Een van de eerste Nederlandse verzamelaars van eigentijdse Afrikaanse kunst was Felix Valk (1929-1999). Hij leidde in de jaren zestig een avant-garde galerie, Galerie 20, in Arnhem en werd in de jaren tachtig directeur van het Museum voor Land- en Volkenkunde in Rotterdam. Wij kennen dit instituut nu als het Wereldmuseum. Aan het einde van zijn carrière keert Valk terug Arnhem. Zijn warme belangstelling voor de hedendaagse Afrikaanse kunst volgt hij tot het einde van zijn leven. Een half jaar vóór zijn overlijden trof hij nog voorbereidingen voor de oprichting van een stichting die jaarlijkse een prijs zou toekennen aan een jonge Afrikaanse kunstenaars. Zo ver is het helaas niet gekomen. (Afb. logo Wereldmuseum R’dam)

Sinds 1990 verzamelt het Afrika Museum naast traditionele kunst en voorwerpen ook hedendaagse kunst. De Afrikaanse culturen zijn dynamisch en dus voortdurend in beweging. Er zijn steeds nieuwe ontwikkelingen ook op het gebied van visuele kust. Het Afrika Museum wil deze ontwikkelingen zo goed mogelijk volgen en koopt met grote regelmaat werk van hedendaagse Afrikaanse kunstenaars en artiesten uit de Afrikaanse diaspora.

Afrikaanse diaspora

In het Afrika Museum lopen heden en verleden steeds weer in elkaar over. Dat is ook nodig om het begrip niet-westerse kunst beter te leren begrijpen. Tussen 1500 en 1860 zijn miljoenen inwoners van het Afrikaanse continent als slaaf verkocht en verplaatst naar andere delen op onze planeet. Het begrip Afrikaanse diaspora staat voor de verspreiding van de Afrikanen in Noord- en Midden Amerika, het Caribische gebied met eilanden als Cuba, Haïti en Curaçao. De slaven namen hun cultuur, taal, regie, kunst, muziek en symbolen mee en mengden deze met de plaatselijke gebruiken.

Leiden of misleiden?

Blikvanger in dit eerste deel is het grote witte hoofd met sprieterig haar. Als je er om heen loopt, ontdek je dat dit beeld twee gezichten heeft. Het doet me denken aan de Januskop die symbool staat voor oud en nieuw. Het ene gezicht kijkt terug naar het oude jaar, het andere kijkt vooruit naar de nieuwe periode die begint. Deze witte sculptuur is gemaakt door Gerald Steven Pinedo (Curaçao 1958). Pinedo verdiept zich al jaren in de geschiedenis van de trans-Atlantische slavenhandel en de verspreiding van de West-Afrikaanse vodun-goden over het grote Amerikaanse continent. Zijn beeld Elegua staat symbool voor de bemiddelaar tussen de mens en de geestenwereld. Andere veel gebruikte namen voor Elegua zijn Legba en Exu. Je ziet hier twee gezichten van dit machtige geestwezen waarmee Elegua kan leiden én misleiden

Achter Yo me lo llevo viento malo van Santiago Rodríguez Olazábal

Orakel

Links van Elegua is een nis met een grote installatie van Santiago Rodríguez Olazábal (Cuba 1955). Hij is een priester van de Regla de Ifa, een orakelsysteem dat zijn wortels heeft in Nigeria. De kunstenaar zegt zelf dat het doel van zijn werk, zijn reden van bestaan, wordt gekenmerkt door de directe en bewuste verhouding tot deze Nigeriaanse wortels. Met de grote installatie Yo me lo llevo viento malo, laat hij ons een offerceremonie zien. Een priester, de babalawo, raadpleegt het orakel Ifa. Hij hoopt zo een oplossing te vinden voor het probleem van zijn cliënt. Het doel van het ritueel is om de harmonie met het universum te herstellen. De ritueel bezem verwijst naar geestelijke reiniging. De rode stof symboliseert kracht.

In de Westerse wereld is de hedendaagse kunst geworteld in de kunst-om-de-kunst gedachte. Kunst als zelfstandig fenomeen en niet (meer) geplaats in een rituele of spirituele context. Er zijn natuurlijk ook artiesten die hun creativiteit gebruiken om maatschappelijk (kritische) geluiden te laten horen. Dit in tegenstelling tot de niet-westerse hedendaagse kunst. Hierin zien we een sterke relatie met de beleefde religie en de vermeende geesteswereld. De makers van de kunst zijn juiste geworteld in de lokale (exotische) spirituele wereld. Zij gebruiken hun creaties om aan deze context vorm te geven. De collectie van het Afrika Museum telt verschillende van dit soort thematische installaties.

Ook het thema slavernij wordt hier besproken en getoond. Ik zie dikke roestige schakelkettingen in combinatie met het beeld Slavenijzer van Nyisel (Senegal).

Nachtwacht van Benin

Iets verderop ontdek ik een grote beeldengroep: De Nachtwacht van Benin. Deze sculptuur is verbonden met het geheime Bizango genootschap uit het Afrikaanse Benin. In afgelegen gebieden waar de overheid nauwelijks aanwezig is, steunt zo’n genootschap mensen in nood en treedt straffend op als dat nodig is. Ze treden meestal ‘s nachts op omdat dan de meeste misdaden worden gepleegd. De beelden die je hier ziet zijn Iwa’s, geestwezens. Ze hebben allemaal hun eigen attribuut en functie. De hoofden zijn vaak gemaakt van echte schedels omdat dit staat voor een krachtbron. De schedels worden overtrokken met stof en daarna gemodelleerd. De spiegels op de sculpturen zijn bedoeld om de Iwa op te roepen. De geestwezens komen en gaan via de spiegels.

Naast de Nachtwacht van Benin is Trance van de Braziliaanse kunstenaar Eneida Sanches(1962) een blikvanger. Bijna muur vullend in zwart en wit tinten. Sanches is architect én edelsmid. Hij maakt o.a. attributen die horen bij de traditionele kledij van de orixa, de geestwezens van de candomblé godsdienst. In deze religie worden op kruispunten vaak runderogen geofferd aan Exu, de geest die de weg naar de ‘andere wereld’ opent. Voor zijn installatie Trance heeft Sanches vele kleine etsen gemaakt van runderogen. Het geheel roept mij in eerste instantie het gevoel op van een mozaïek. Zowel de achterwand als verschillende sculpturen die er voor hangen zijn uit schetsen van ogen opgebouwd.

Primitieve kunst & edele wilden

De ontdekkingsreis gaat verder en ik lees over Europese avant-garde kunstenaars die aan het begin van de 20ste eeuw, helemaal in de ban waren van wat zij ‘primitieve kunst’ noemden. Leden van de Duitse kunstgroeperingen Die Brücke en Der Blaue Reiter lieten zich inspireren door kunst en voorwerpen uit Afrika en Oceanië. In de tentoonstelling ‘De Wilden’ afgelopen jaar in Museum de Fundatie  werd o.a. werk van Kirchner getoond samen met houten sculpturen die hij Afrika had ontdekt. Hetzelfde zag ik in de tentoonstelling Van Rodin tot bourgeois in het gemeentemuseum in Den Haag.

Picasso & magische maskers

En dan gaat het deel van de hedendaagse kunst langzaam over naar maskers en gebruiksvoorwerpen. Op deze scheidslijn ontdek ik Picasso. In 1907 kwam hij bij toeval terecht op de etnografische afdeling van het Trocadéro Museum in Parijs. Hier ontdekte hij de ware betekenis achter het dragen van maskers. Hij werd diep getroffen door hun magische uitstraling. Ieder masker zo ontdekte hij, had zijn eigen functie, verwees naar een bepaalde ziekte of kwelling.

In het Afrika Museum draait een Elimba masker van de Mahongwe uit Gabon rond in een spaarzaam verlichte ruimte. De magie is hier voelbaar en op het kleine beeldscherm ernaast kun je Picasso’s werk Les Demoiselles d’Avignon zien én krijg je uitleg over de functie van de maskers in dit beroemde doek. In dit werk heeft Picasso enkele vrouwen afgebeeld met een masker. Hiermee wil hij de bezoekers van bordelen waarschuwen voor de ziekten die ze hier kunnen oplopen. Naast Picasso ontdekten ook Matisse, Derain en De Vlaminck de impact van de authentieke Afrikaanse kunst. Deze jonge Europese kunstenaars waren allemaal op zoek naar een nieuwe beeldtaal en vonden die in de Afrikaanse kunst. Hier eindigt mijn verkenningsreis naar de achtergronden én uitingen van niet-westerse hedendaagse kunst. In maart gaat de reis verder.

Het Afrika Museum is onderdeel van de musea voor Wereldkunst waartoe ook het Tropenmuseum in Amsterdam en het Museum Volkenkunde in Leiden behoren. Drie musea over mensen. Al deze musea zijn gratis toegankelijk met een Museum- of Rembrandtkaart.

Naast een binnen museum is er ook een buiten museum. Je kunt hier gerust en halve en zelfs een hele dag doorbrengen. Tijdens vakanties en feestweekeinden worden er workshops georganiseerd en voor kinderen zijn er speciale avontuurlijke routes uitgezet. Kijk hier voor het actuele aanbod.

© tekst, foto’s en video Wilma Lankhorst
Gebruik beeldmateriaal met dank aan het Afrika Museum

In de serie niet-westerse kunst verscheen eerder op dit blog

Afrikaanse mode uit Helmond

links - motief Le sac de Michelle Obama - ontwerp van Vlisco voor de Afrikaanse markt