Deel 2 van de Käthe Kollwitz trilogie
Käthe Kollwitz in Keulen
Het is nog vroeg als mijn wekker in Keulen afgaat. Ik schuif de gordijnen open en zie de belofte van een mooie dag. De zon heeft er zin in. Na het ontbijt loop ik door de nog stille straten in het centrum. Het hart in de meeste Duitse steden begint pas rond de klok van tien uur goed te kloppen. Een straat wordt schoon gespoten, de man met de slang fluit een deuntje. Ik ben op bezoek naar de restanten van de St. Alban kerk. Een hulpvaardige winkelier wijst me de weg. En dan sta ik voor het hek en zie ‘het Treurende Ouderpaar’ op de binnenplaats. Hier begint mijn zoektocht naar Käthe Kollwitz in Keulen en daarvoor heb ik een afspraak gemaakt met Hannelore Fischer, de directrice van het Käthe Kollwitz Museum in de DOM-stad.
Museum in winkelgalerij
Het Käthe Kollwitz Museum in Keulen bevindt zich op de bovenste etage van winkelcentrum Neumarkt Passage in Keulen. Dit museum is op 22 april 1985 geopend. Het begin van het allereerste Käthe Kollwitz museum viel samen met de herdenking van de 40ste sterfdag van de kunstenares. De eerste directrice was een kleindochter, mevrouw Jutta Bohnke Kollwitz. Later deze maand viert dit museum haar 30ste verjaardag en deze dag valt samen met de 70ste herdenking van de sterfdag van Duitslands meest bekende kunstenares. Mevrouw Hannelore Fischer is Jutta Bohnke Kollwitz in 1990 opgevolgd. Zij vertelt vandaag meer over de oorsprong en de toekomst van het museum.
Wat is de relatie tussen Käthe Kollwitz en Keulen?
De kunstenares zelf had geen enkele binding met Keulen, maar haar kleinkinderen wonen al jaren in deze stad. Via haar oudste zoon Hans worden Karl en Käthe de grootouders van vier kleinkinderen: Peter (1921), de tweeling Jördis & Jutta (1923) en Arne-Andreas (1930). De laatste drie erven een groot deel van de werken, die na het bombardement op oma’s huis in Berlijn 1943, zijn overgebleven. Zij wilden de werken veilig stellen voor de toekomst. Daarvoor hebben zij contact gezocht met de Kreissparkasse Köln.
In 1983 is er een stichting opgezet waarin de familie de eerste 60 tekeningen en litho’s heeft ondergebracht. Mede door financiële steun van de bank en verschillende donateurs groeide deze basis collectie in twee jaar al uit tot 100 tekeningen, 60 litho’s en vijftien plastieken, waaronder enkele bronzen beelden. Het is de uitdrukkelijke wens van de erven Kollwitz dat deze collectie nooit verkocht zal worden, alleen verder uitgebreid. Sinds 1985 is de collectie openbaar voor het publiek. In 1989 heeft de Keulse architect Hans Schilling het huidige museum aan de Neumarkt ontworpen.
Wat maakt het Käthe Kollwitz Museum in Keulen uniek?
De basis van dit museum is de kunstcollectie van de erven Kollwitz. Het museum in Berlijn is het resultaat van een privé collectie. Er is geen relatie met de presentatie in België. Daarentegen zijn we nauw verbonden met de ‘Kollwitz Gedenksplaats Rüdenhof’ in Moritzburg bij Dresden. Hier heeft ze de laatste maanden van haar werkzame leven bij een bevriend kunstenaar gewoond. Hier is ze op 22 april 1945 gestorven. Met een deel van de inkomsten van het museum in Keulen zijn de restauratie en inrichting van deze herdenkingsplaats mede gefinancierd.
De Kollwitz kleinkinderen en het museum in Keulen
De kleinkinderen zijn ook nu nog intensief betrokken bij het museum in Keulen. De eerste directrice was kleindochter Jutta en ook nu komen ze jaarlijkse nog meerdere malen op bezoek. Tot slot hebben en beheren we de grootste collectie van het werk van Kollwitz en dat maakt dit museum in Keulen tot een bijzondere plek.
Na een korte stilte volgt de laatste aanvulling. De aanwezigheid van de officiële kopie van ‘het Treurende Ouderpaar’ in de restanten van de oude St. Alban maken het Kollwitz gedachtegoed compleet in Keulen.
Wat zijn de belangrijkste thema’s in het werk van Kollwitz?
Er zijn drie thema’s die het werk van deze kunstenares bepalen. Zowel Käthe als haar man Karl waren erg maatschappelijk betrokken. Beiden hadden oog voor de zware leefomstandigheden van de arbeidende klasse. Karl heeft als huisarts altijd met deze minderbedeelden gewerkt. Käthe maakt in zijn praktijk nader kennis met hen. Zij tekent regelmatig patiënten.
Via de literatuur en het theater komt Käthe ook in aanraking met de lasten en de harde levensstrijd van de werkende klasse.
Serie de wevers
Dit thema is o.a. terug te zien in haar eerste werkcyclus. Hierin staan de wevers centraal (1893). Dit werk is geïnspireerd de drama-uitvoering van Gerhart Hauptmann. Haar sociale bewogenheid is ook terug te zien in de tweede cyclus ‘De Boerenoorlog’ (1901). Hierin speelt de figuur van Zwarte Anna een speciale rol. Als een leeuwin probeert ze haar mensen te beschermen tegen onrecht en het kwaad.
serie de verwerking van de dood
Het tweede grote thema in haar werk is de verwerking van de dood van haar zoon Peter. Hij was nog geen 18 toen hij in de Eerste Wereldoorlog aan het Belgische Front overleed. Het wereldberoemde beeld ‘het Treurende Ouderpaar’ is voortgekomen uit deze rouwverwerking. Nadat in de Tweede Wereldoorlog haar oudste kleinkind Peter (21 jaar) in Rusland sterft, gebruikt ze Goethe’s citaat ‘Zaden dienen niet vermalen te worden’ bij haar schets.
Het derde thema is haar politieke betrokkenheid. Dit werd nog eens extra versterkt na het overlijden van Peter. De zinloosheid van oorlogen, de vele onnodige slachtoffers krijgen een krachtig beeld in de poster ‘Nie wieder Krieg’. De honger en het lijden van veel Duitse kinderen zien we terug in haar werk ‘Deutschlands Kinder hungern’.
Hoe was de waardering voor haar werk tijdens haar leven?
In haar geval was dat groot. Veel artiesten worden vaak na hun dood erkend en gewaardeerd. Bij Käthe Kollwitz was dat niet het geval. In 1912 wordt ze al uitgenodigd als lid van de zeer gewaardeerde ‘Berliner Secession’. Op haar vijftigste (1917) en later op haar zestigste (1927) wordt ze geëerd met verschillende tentoonstellingen in heel Duitsland.
Zij werd tijdens haar werkzame leven o.a. benoemd tot lector van de Pruisische Academie voor Schone Kunsten en Berlijn. In 1919 werd ze aan deze Academie als eerste vrouwelijke professor benoemd. Ze kreeg tijdens haar leven regelmatig opdrachten en kon rekenen op veel waardering voor haar werk. De gouden medaille die ze kreeg voor de cyclus “De wevers’ is hiervoor een sprekend voorbeeld.
Heeft het werk van Rubens invloed op haar ontwikkeling?
Ja, tijdens haar reis naar de Engadin, in München ontdekt Käthe in de Alten Pinacotheek werken van Rubens. Als je nu terug kijkt naar het werk van Kollwitz zie je uiteindelijk meer invloed van de Nederlandse meester-schilder Rembrandt dan van de Vlaamse grootmeester. In haar vele schetsen en lithografieën, komt het spel van donker en licht veelvuldig terug. Daarnaast hebben de grafische kwaliteiten van Rembrandt haar beïnvloed. Een andere artiest die haar sterk inspireerde was de Franse beeldhouwer Rodin. Als ze in 1904 een werkbezoek brengt aan Parijs, ontmoet ze hem in zijn atelier. Naast tekenen en het vervaardigen van litho’s had ze een grote passie voor beeldhouwen. Aan het einde van haar leven, vindt Käthe zelf dat ze hier te weinig tijd voor heeft gehad.
Wat is uw favoriete werk van Käthe Kollwitz?
Fischer vindt het lastig om een specifiek werk als haar favoriet aan te geven. Zowel het Liefdespaar, als de Pieta en het bronzenbeeld ‘Afscheid’ zijn favoriete werken. Ze denkt na en zegt na een lange stilte: “de schetsen van de moeder met het dode kind in haar armen zijn uiteindelijk mijn persoonlijke favorieten. Ik loop straks wel even met je mee om je deze te laten zien. Soms staan bezoekers minuten lang voor deze schetsen en uiteindelijk rollen de tranen over hun wangen. Het is heel emotioneel en bijzonder om te zien, hoe het werk van Kollwitz mensen raakt en troost geeft”, aldus Fischer.
Enkele foto’s van Käthe Kollwitz die in de tentoonstelling te zien zijn
met dank aan © Käthe Kollwitz Museum Keulen
Hoe gaan jullie haar 70ste sterfdag herdenken op 22 april a.s.?
We gaan haar eren met een prachtige expositie. Op 23 april opent voor het grote publiek de tentoonstelling ‘Wie war mein Leben stark in Leidenschaft’ – Käthe Kollwitz in foto’s en zelfportretten-. Deze tentoonstelling bevat een groot aantal nog nooit vertoonde foto’s van de kunstenares aangevuld met brieven, historische documenten en filmfragmenten. Het leven en het werk van Kollwitz wordt gekenmerkt door haar passie(s). Passie voor haar kinderen en kleinkinderen in het bijzonder en de Duitse jeugd in het algemeen. Haar warme belangstelling en betrokkenheid met de boeren en de arbeiders en haar gedrevenheid om afscheid en rouwverwerking een plek te geven. Deze expositie laat de meer onbekende, privé kant van haar leven zien.
Bestaat er beeldmateriaal waarop Käthe Kollwitz spreekt?
Na al het leeswerk en het bekijken van de vele fotoboeken, word ik steeds nieuwsgieriger naar de stem van de kunstenares. Mijn laatste vraag aan Hannelore Fischer is dan ook of er beeldmateriaal bestaat waarop de stem van Kollwitz te horen is. Helaas is dat niet het geval. De kleinkinderen hebben wel bewegend beeld van haar, maar deze opnames zijn gemaakt in de periode van de stomme film. Ik zal het straks op de jubileumtentoonstelling dus moeten doen met een bewegende Käthe, haar stem zal altijd een geheim voor mij blijven. Maar hoe mooi is het dat ze via haar uitgebreide werk, indirect toch tot me spreekt?
Als toetje nog drie tips
Afscheid, moeder met kind
Na het interview, loopt Hannelore Fischer met me mee het museum in. We staan stil bij de schetsen van de moeder met het dode kind in haart armen. Na enkele minuten laat ze me alleen achter bij deze afbeeldingen. Ik neem de tijd en denk aan de moeders van Rafael Jan, Fieke & Luc. Na deze bespiegeling, komt er een warm gevoel van dankbaarheid. Diepe waardering voor Kollwitz die als moeder en kunstenaar dit grote, rauwe verdriet zo intens en mooi vorm heeft weergegeven.
Käthe Kollwitz met haar zonen Hans en Peter © KK Keulen VG Bild Kunst Bonn
Hans en zijn moeder
Het museum in Keulen is zoals gezegd ondergebracht in een winkelpassage. Met de lift zoef je naar de vierde etage. Daar omsluit het museum als het ware de ruime, glazen liftschacht en kun je rondwandelen en zo alle zalen te bekijken. Bij de entree is een kleine arena waar groepen luisteren naar een inleiding op wat komen gaat. Op de achterwand hangen enkele werken van Kollwitz Er is altijd een vast deel uit de grote collectie tekeningen en litho’s te zien. Maar er is ook ruimte voor tijdelijke exposities.
Op verschillende plaatsen zijn naast het werk dagboekfragmenten opgehangen. Zo lees ik dat ook de oudste zoon Hans zich ook als vrijwilliger heeft opgegeven aan het begin van de Eerste Wereldoorlog. Door de tragische dood van Peter, gaat relatief veel aandacht naar hem uit en is de handel en wandel van zoon Hans voor mij onbekend. Het is Hans met zijn gezin die het lichaam van Käthe enkele maanden na haar overlijden in april 1945, terug haalt naar Berlijn. Daar ligt ze nu begraven in een familiegraf waarin o.a. ook Hans vader, Karl Kollwitz, zijn rust vond.
Afscheid
Vrij snel na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, sterft Karl Kollwitz op 19 juli 1940 in Berlijn. Enkele maanden eerder is Käthe begonnen met een kleine sculptuur die zij de titel ‘Afscheid’ geeft. Karl is dan al ernstig ziek en voelt het afscheid naderen. Ik sta voor een klein bronzenbeeld en zie twee mensen. Ik sta oog in oog met Käthe & Karl Kollwitz. Käthe slaat haar armen om de nek van Karl en houdt hem stevig vast. De linker arm van Karl hangt losjes over de schouder van Käthe, zijn hoofd hangt naar achteren. Zijn rechterarm hangt slap naar beneden. Käthe voelt dat Karl zich van haar los maakt. Ik ervaar dit kleine beeld als een grootst gebaar van eenzaamheid en loop voorzichtig een paar stappen naar achteren. Het beeld heeft iets heel intiems…
Käthe Kollwitz Museum – Winkelgalerij Neumarkt Passage – Neumarkt – Keulen
Geopend van di t/m vrijdag van 10.00-18.00 uur; op zaterdag, -zondag en feestdagen van 11.00 tot 18.00 uur. Entreeprijs € 4 p.p.
De speciale herdenkingstentoonstelling ‘Wie war mein Leben stark in Leidenschaft’ – Käthe Kollwitz in foto’s en zelfportretten is te zien tot 28 juni 2015.
Keulen is vanuit Nederland heel gemakkelijk met de Intercity van Deutsche Bahn te bereizen. Lees hier de details.
© tekst Wilma Lankhorst
© foto’s van de kunstwerken met dank aan het Käthe Kollwitz Museum Köln - © VG Bild-Kunst, Bonn 2015
Museum directeur Hannelore Fischer heeft een prachtig boek geschreven over het Treurende Ouderpaar en de plaats die dit beeld nu heeft in de Duitse samenleving. Dit boek te is koop in het museum in Keulen en online te bestellen.