Paul Gauguin & Charles Laval
op Martinique
We kennen allemaal de kleurrijke werken van Paul Gauguin op Tahiti. Ook zijn vriendschap met Vincent van Gogh is uitgebreid besproken en gedocumenteerd. Dat Gauguin in 1887 vier maanden met Charles Laval op het Caraïbische eiland Martinique heeft gewoond en gewerkt is minder bekend. En wie is Charles Laval? Het team van het Van Gogh Museum in Amsterdam deed nader onderzoek. Het resultaat is de eerste exclusieve tentoonstelling over het leven van Gauguin en Laval op Martinique. Dit is de eerste stap op een tropische ontdekkingsreis.
Sneak preview
Gauguin en Laval droomden ervan een idyllische omgeving te vinden
Weg uit het decadente Parijs
Na de Frans-Duitse oorlog (1870) nam de welvaart in Parijs weer snel toe. De rijken in die dagen gaven veel geld uit aan de plezierige zaken van het leven: mode, uitgaan en kunst. De decadentie rijst de pan uit. Verschillende schilders verlaten de hoofdstad en gaan op zoek naar de natuur, eenvoud en rust. Zo ontmoeten Gauguin(1848-1903) Laval (1861-1894) elkaar voor het eerst in 1886 in Bretagne. Maar ook hier vinden ze niet wat ze zoeken.
Europees Kolonialisme
Tijdens de hoogtijdagen van het Europese Kolonialisme (1887) schepen ze in voor een reis naar de Caribbean. Ze zoeken het verste punt van het Franse koloniale rijk op. Gauguin verwacht in Panama, via een familieconnectie aan de slag te kunnen. Maar dat valt tegen. Korte tijd werken beide mannen mee aan de graafwerkzaamheden voor het Panamakanaal. Verzwakt door de malaria reizen ze verder naar de dichtstbijzijnde Franse enclave, het eiland Martinique.
Het zelfportret van Charles Laval dat hier in de tentoonstelling hangt, heeft hij destijds geruild met Vincent van Gogh.
Wie is Charles Laval?
Voor we verder gaan met het verblijf op Martinique, nu eerst een beknopte kennismaking met Laval. Charles Laval is op 17 maart 1862 in Parijs geboren. Daar volgt hij ook zijn kunstopleiding. Zijn eerste werken hebben een sterk post-impressionistische sfeer. Ook past hij de techniek van het cloisonnisme toe. Dit is, eenvoudig gezegd, een stijl met aandacht voor de grote heldere kleurvlakken die worden gescheiden door donkere contourlijnen en een weinig kloppend perspectief.
Port Aven
In 1886 ontmoet hij de zestien jaar oudere Paul Gauguin in het Franse Pont-Aven. Ze raken bevriend en verlaten in 1887 samen, Frankrijk. Op Martinique maakt Laval een serie landschappen in felle kleuren, ook zet hij de vrouwelijke bewoners op het doek. De vier maanden die Laval en Gauguin samen op Martinique wonen en werken, laat in het werk van beide kunstenaars relatief grote veranderingen zien.
Laval en Gauguin geven het leven op Martinique weer in schitterende kleuren en gedurfde composities. Zij presenteren Martinique als een ‘primitief’ en tropisch paradijs.
Laval terug in Frankrijk
Na zijn avontuur op Martinique sluit Laval zich in Frankrijk aan bij de school van Pont-Aven. Hier werkt hij zijn schetsen uit, hij vertrouwt zijn Caribische herinneringen toe aan het doek. Hij schildert verschillende Martinikaanse taferelen zoals Twee Mandendraagsters op Martinique en Vrouwen aan de kust (1889). Laval maakt in 1888 met Vincent van Gogh een afspraak over een ruil van zelfportretten. In een brief aan broer Theo prijst Vincent het zelfportret van Laval om zijn ‘kracht en psychologische kwaliteiten’.
In 1889 volgt er een expositie in het Parijse café Volpini. Hier hangen zowel doeken van Laval en Gauguin als van hun Parijse collega’s Louis Anguetin en Émile Schuffenecker. Enkele maanden later is werk van Laval te zien op de Wereldtentoonstelling in Parijs. In 1890 vertrekt Laval andermaal uit Frankrijk. Samen met zijn vrouw Madeleine (zus van kunstschilder Emile Bernard) reist hij naar de Egyptische hoofdstad Caïro. Hier overlijdt hij in 1894, slechts 34 jaar oud, aan de gevolgen van tuberculose.
Tip: Wil je meer werk van Laval zien, bezoek dan tijdens je volgende reis naar Parijs Musée d’Orsay.
Laval versus Gauguin
Ten onrechte is Laval lange tijd alleen gezien als praktische reisgezel van Gauguin. Hij is meer dan dat. Ter voorbereiding op deze tentoonstelling zijn twee medewerkers van het Van Gogh Museum o.a. naar Martinique gereisd. Daar spraken ze met lokale deskundigen en ze ontdekten verschillende locaties waar Laval en Gauguin hebben gewerkt. In deze expositie hangt een groot doek van Laval, geschilderd in de Caribbean: Vrouwen aan de kust (1887) en later terug in Frankrijk maakt hij Twee ruiters op het strand (1888). In Vrouwen aan de kust, laat Laval een totaal nieuwe stijl zien, een werkwijze die ook indruk maakt op Gauguin.
Typerend voor het werk van Laval zijn de beweging, dynamische stofbewerking en de expressieve gezichten. De vrouwen die Gauguin op Martinique schildert, lijken stiller en meer sereen.
Martinique een ongecompliceerd paradijs !?
Terugkijkend naar de schetsen en de doeken die beide schilders op Martinique hebben gemaakt, zie je dat ze in hun nieuwe stijl kiezen voor schoonheid en esthetiek. Hiermee gaan ze voorbij aan de harde, dagelijkse realiteit van het leven op het eiland. Je ziet op hun schilderijen vooral vrouwen gekleed in kleurrijke doeken die met fruitmanden ontspannen aan het strand zitten. Dat zij de zware manden dagelijks moeten dragen, komt minder goed naar voren. Zowel Laval als Gauguin kijken goed naar details in hun omgeving. Dat zie je terug in de gevoelige en treffende weergave van de figuren en de sfeer van het eiland. Bij terugkomst in Parijs wordt het werk van Gauguin en Laval gezien als exotisch, esthetisch hoogwaardig en stilistisch vernieuwend.
Privé collectie gebroeders Van Gogh
Theo en Vincent van Gogh kopen direct het werk de Mangobomen (1887) van Gauguin voor hun privé verzameling. Later ruilt Vincent nog een doek met zonnebloemen van zichzelf tegen het werk Aan de oever van de rivier, Martinique van Gauguin.
Schetsboeken en doorkijkjes
Centraal in deze tentoonstelling staan drie schetsboeken die Gauguin op Martinique heeft gemaakt. Van Gauguin is bekend dat hij tijd nodig had om te wennen aan een nieuwe omgeving. Door te schetsen proeft hij als het ware zijn indrukken en verloopt dit aanpassingsproces sneller. Verschillende studies van dieren, planten en figuren heeft hij later na terugkeer in Frankrijk uitgewerkt tot schilderijen. De bladen van de schetsboeken zijn los gemaakt en worden hier tussen glasplaten geëxposeerd. Let bij de verschillende doorkijkjes eens op de sterke overeenkomsten tussen de schetsen en de schilderijen. Ik vind het prachtige dialogen die je hier kunt ervaren.
De invloed van Martinique op Laval en Gauguin
In de vier maanden die beide schilders op het Caraïbische eiland verblijven, zijn allesbepalend voor hun verdere artistieke ontwikkeling. In de tentoonstelling Gauguin en Laval op Martinique zie je de warme, kleurrijke schilderijen samen met prachtige voorstudies en grote, uitgewerkte pastellen. Gauguin ontwikkelt een totaal eigen (exotische) beeldtaal op Martinique. Deze stijl zal hij later op Tahiti verder door ontwikkelen.
De Martinique-collectie van Gauguin bestaat voor zo ver bekend op dit moment wereldwijd uit 17 schilderijen en verschillende schetsboeken. Het Van Gogh Museum bezit de grootste collectie. Deze bestaat uit de twee schilderijen De Mangobomen Martinique (gekocht voor 400 Francs) en het werk Aan de oever van de rivier, Martinique. Het derde object is de schets Hoofd van een vrouw uit Martinique. Deze studie is door Theo van Gogh aangekocht.
Aanzet voor internationaal onderzoek
Met deze tentoonstelling zet het Van Gogh Museum de eerste stap naar een breder en internationaler onderzoek naar de invloed van Martinique op het werk van schilders in het algemeen en op dat van Laval en Gauguin in het bijzonder. Ik laat me in ieder geval graag verrassen. Voor nu wens je een mooie ontdekkingsreis.
Jean-François Boclé
Op uitnodiging van het Van Gogh Museum is Jean-Francoise Boclé (Martinique 1971) uitgenodigd om een reflectie te geven op het werk van Gauguin en Laval. Jean-François heeft de eerste 17 jaar van zijn leven op het eiland gewoond. Daarna is hij voor zijn studie (École Nationale Supérieur d’ Art) naar het Franse Bourges verhuisd. Aansluitend naar Parijs, daar woont en werkt hij nu nog. Hij maakt een breed scala aan kunstwerken zoals installaties, video’s, schilderijen en foto’s. Op de bovenste verdieping van de nieuwbouw kun je nu de installatie ‘Caribbean Hurricane’ te ervaren.
Vaak terugkomende thema’s in het werk van Boclé zijn racisme, kolonialisme en gentrificatie. Met zijn serie Sans titre, série Caribbean Hurricane laat Boclé zijn visie zien op de Caribbean. Tevens reflecteert hij op de voorstellingen van Gauguin en Laval. Het clichébeeld van zandstranden met wuivende palmbomen is ontstaan in de koloniale tijd. En leeft zelfs nu nog voort in de vele reisgidsen. Dit beeld staat op gespannen voet met de realiteit én identiteit op de Caraïbische eilanden. Zelfs de voor ons bekende beelden van bananenbomen en wuivend suikerriet, zijn afkomstig van koloniale import acties.
Vijf ventilatoren vertellen een verhaal
In de witte ruimte van het Prentenkabinet zoeven nu vijf ventilatoren. In elk ventilator heeft Boclé een ander kleurschema van gekleurde stroken geknoopt. Zo verwijst de ene ventilator naar het schip de Black Line waarmee gekleurde immigranten naar het eiland werden gebracht. In de linker windmaker zie je alle kleuren van vlaggen van de onderdrukte landen in de geschiedenis van het eiland. Hier recht tegenover wapperen de kleuren van het fruit van Martinique op de trillingen van de wind. Meer over de kunst van Jean-François Boclé kun je hier vinden. In 2012 was in Kunsthal KAdE in Amersfoort al eens werk van Boclé in ons land te zien.
Gauguin en Laval op Martinique is t/m 13 januari 2019 te zien in het Van Gogh Museum in Amsterdam.
Als je meer wilt weten over het leven van de schilders op Martinique en de invloed hiervan op hun werk, verdiep je dan eens in de catalogus. 176 pagina’s met veel kleuren afbeeldingen en vier verhaallijnen: Martinique gedroomd, beleefd, verbeeld en voortgezet. Te koop in de Museumwinkel of hier online.
Verkeerd verbonden
Naast de tentoonstelling is er een uitgebreid activiteitenprogramma opgezet. Bestaande uit lezingen, rondleidingen, workshops, thema avonden tijdens Vincent op Vrijdag (de laatste vrijdag van de maand). In het programma ‘Verkeerd verbonden’ wordt aan de hand van de tentoonstelling kritisch nagedacht over thema’s als racisme, kolonialisme, representatie taal & kleur. Deze link geeft toegang tot alle details.
© foto’s, tekst en video Wilma Lankhorst © gebruik van de afbeeldingen met dank aan Het Van Gogh Museum, Jean-François Boclé en alle bruikleengevers.