Wittenberg viert 500 jaar Luther
Luther Drieluik: Deel 2 Wittenberg
Net als een traditioneel altaarstuk bestaat deze serie over Luther uit driedelen: Het Luther drieluik. In deel een heb je kunnen lezen over deze reis naar de Duitse Lutherstadt. In deel twee maak je kennis met Wittenberg, de stad waar Luther ruim 40 jaar heeft gewoond en gewerkt. De belangrijkste bezienswaardigheden van Wittenberg liggen bijna allemaal aan één straat. Ik noem dit voor het gemak, de Luther-mijl. Aan het ene uiteinde ligt de Slotkerk aan de andere kant het Lutherhuis. Het zal je niet verbazen dat veel van de tien meest bezochte bezienswaardigheden aan deze Luther-mijl liggen. Toch ben ik af en toe van de pad weg gelopen om een paar unieke parels voor je te ontdekken.
Video: Wie klopt er op de deuren van Wittenberg?
Deuren van de Slotkerk
Hier begon het allemaal. Het verhaal gaat dat Luther op 31 oktober 1517, 95 stellingen op deze kerkdeur heeft getimmerd. In die dagen was de nieuwe universiteit van Wittenberg nog volop in aanbouw. De opdrachtgever van deze nieuwe onderwijsinstelling was Keurvorst Frederik de Wijze. Gelijktijdig met de bouw waren er al professoren en studenten in de stad. De Keurvorst gaf de leiding van de universiteit-in-aanbouw alle ruimte in zijn net opgeleverde Slotkerk. De kerk diende zo als universiteitsaula en de deuren werden gebruikt als zogenaamde ‘nieuwsborden’ (black boards) voor de professoren.
De Keurvorst had in die dagen een van de grootste collecties relikwieën, wel 900 stuks. Twee maal per jaar waren deze te zien voor de gelovigen. Naast Pasen was dat jaarlijks op 1 november, Allerheiligen, de dag waarop we onze doden herdenken. Luther koos dus niet zomaar voor 31 oktober. Hij wist dat er die dag én op 1 november veel extra bezoekers in de stad zouden zijn. Door dit strategisch slim gekozen communicatiemoment werd zijn actie snel opgepakt én doorverteld. Het lokale nieuws werd zo snel nationaal verspreid. De uitvinding van de drukpers, hielp daarna mee aan de grote doorbraak.
Luther op de preekstoel in de Stadtkirche
Luther bleef na zijn uittreding uit de katholiek kerk (na de Rijksdag in Worms 1522) actief als priester. Naast zijn leerstoel aan de universiteit, stond hij dagelijks op de kansel van de Maria-kerk, nu bekend als de Evangelische Stadt Kirche. In deze kerk staat het beroemde altaar geschilderd door meester Lucas Cranach de Oude. Dit is het eerste altaar waarop hij levende, burgers heeft afgebeeld. Naast Luther en zijn collega professor Philipp Melanchthon, ontdek ik ook Luther’s vrouw Katharina van Bora op dit altaarstuk. Luther en Katharina zijn ook in deze kerk getrouwd en hun kinderen zijn hier gedoopt. Luther ligt, net als Melanchthon begraven in de Slotkerk. Dit was een automatisch gevolg van hun functie aan de universiteit.
Het Cranach Hof
Lucas Cranach de Oude was de hofschilder van Keurvorst Frederik de Wijze. Met de bouw van zijn nieuwe en zeer luxueuze Keurvorstelijke paleis in Wittenberg verhuisden ook Cranach en zijn familie naar deze stad. De schilder voelde al snel aan dat dit een blijvertje zou worden en gaf de Keurvorst te kennen dat hij een Wittenberger wilde worden. Dat kon alleen als hij ook een stuk grond en een woning bezat. De Keurvorst regelde dit op de locatie waar nu nog de Cranach Hof ligt.
Cranach senior, was naast schilder een slimme zakenman. Hij bedacht direct een groot plan voor een multifunctioneel bedrijf. Op zijn Hof zou een schilderschool komen, een ruimte om wijn op te slaan en te verkopen, een eigen drukkerij, een Gelachzaal waar mensen elkaar konden treffen en konden eten én een eigen apotheek. Dat laatste had hij nodig omdat de medicinale planten voor de apotheek, dezelfde waren als de grondstoffen die hij nodig had voor zijn kleurpigmenten. Na de val van de Berlijnse Muur (november 1989) hebben enkele bewoners van de stad een Stichting opgezet. Ze hebben geld verzameld en de Cranach Hof gerestaureerd volgens het primaire basis plan.
De Cranach KunstMarkt
Op allerlei punten langs de Luther-mijl staan deuren en poorten open. Mijn blik wordt gevangen door een felle oranje, vliegende draak. Ik sta voor de deur van Hof Markt 4 en loop naar binnen. De kleur van de draak past fantastisch bij de overvloedige herfstkleuren van de (wilde wijnranken). Tussen de rode bladeren hangen spreuken van Luther. Deze tweede hof van de Cranach familie is ook gerestaureerd door de eerder genoemde stichting. Hier ontdek je allemaal kunstenaars. De een maakt sieraden, de ander bakt ceramische sculpturen. Bij de houten huisgeesten staat een vrouw, ze nodigt me uit in haar atelier. Het is Bärbel Mohaupt, papier- en houtkunstenaar. Bärbel werkt uitsluitend met gebruikte materialen die ze een tweede of derde leven heeft. Naast papier maakt ze ook huisgeesten en beschermengelen van gebruikt hout. Ik ga voor de bijl bij het zien van al dit moois. Beschermengel Anna zit in mijn koffer als ik Wittenberg later die week vaarwel zeg.
De Sterke vrouwen van Wittenberg
Een oude wijsheid zegt: achter iedere sterke man, staat een (nog) sterkere vrouw.
Katharina von Bora was non, en maakte in die dagen kennis met de stellingen van Luther. Ze overwoog de argumenten van de monnik en trad toen uit de orde. Wat te doen?
Lucas van Cranach had ondertussen zijn vriend en opdrachtgever, de Keurvorst beloofd dat hij voor de uitgetreden nonnen zou zorgen. Door zijn de aard van zijn werkzaamheden had hij veel contacten. Het koppelen ging hem goed af. De laatste vrouw die over bleef was Katharina von Bora, een slimme vrouw, waar niet elke man mee weg liep. Cranach wist de 42 jarige Luther er van te overtuigen dat de 26 jarige Katharina de ideale vrouw voor hem was. Luther had nog nooit aan trouwen gedacht, maar nam het advies van zijn vriend ter harte. Hij behandelde Katharina als zijn gelijke. Hun gedeelde achtergrond in het kloosterleven was goed voor hun band. Katharina ontpopte zich als de perfecte manager voor de Luther-onderneming én de zorgzame en toegewijde moeder voor hun kinderen.
Asisi Panorama Luther 1517
Bij het woord Panorama denk ik altijd direct aan het panorama van Mesdag. Het 360 graden schilderdoek met strandtaferelen in Scheveningen uit de dagen van Hendrik-Willem en Sientje Mesdag-van Houten (1881). Ere wie ere toekomst, want het panorama schilderij is in 1787 door een Ierse schilder en tekenleraar, Robert Barker, bedacht en vastgelegd als kunstvorm. Ook in onze tijd worden er nog panorama’s gemaakt. Nu met behulp van digitale fotografie en fotobewerkprogramma’s op de computer. Sinds 2003 maakt de in Wenen geboren kunstenaar Yadegar Asisi de grootste panorama’s ter wereld. Mijn eerste Asisi panorama was De Muur in Berlijn. Lutherstad Wittenberg heeft er nu ook een: Luther 1517. Asisi en zijn team nemen je mee terug naar het jaar 1517 en laten je zien hoe Wittenberg er toen uit zag. Midden in de ruimte staat een trappenhuis zodat je op drie niveaus naar de afbeeldingen kunt kijken. De kerkklokken beieren, de wind loeit door de straten. Dan zie ik Luther als monnik voor de kerkdeuren met zijn pamfletten. De een wil ze lezen, de ander wijst ze af.
Mijn tip: sluit je aan bij een gids die je de verhalen achter de vele afbeeldingen vertelt. Als je alleen rondloopt, mis je veel leuke details en wetenswaardigheden.
Joodse monument bij de Stadtkirche
Aan de zuidkant van de Stadt Kirche is in 1290 een hoeksteen ingemetseld waarop een spotprent staat die verwijst naar de Joodse religie. In die tijd kwam je dit soort prenten vaker tegen in Duitse (en andere Europese) steden. Het doel was om de Joden te ontmoedigen zich in de betreffende stad te vestigen. Ook Luther gaf in zijn laatste jaren kritiek op de Joodse gemeenschap. Laten we het houden op een donker hoofdstuk in zijn levensloop.
Schuin voor deze hoeksteen ligt sinds 1988 een reactie in brons op deze afbeeldingen. Een bronzen plaat bestaande uit vier delen. In het midden zie je een kruis. Het lijkt net of er vanuit de aarde druk op de platen staat, want ze komen in het midden iets omhoog. Met alle kracht wordt iets uit de aarde geperst. Iets dat naar boven wil. De tekst eromheen is in het Duits en in het Hebreeuws. Dit werk van beeldhouwer Wieland Schmiedel, laat duidelijk zien dat de Joodse geschiedenis niet uit te wissen is. Het is een onderdeel van onze geschiedenis en verdient ook een waardige, respectvolle plek.
De vrije Hundertwasserschool
Al jaren ben ik een fan van het kleurrijke werk van de veelzijdige kunstenaar & architect Friedensreich Hundertwasser (1928-2000). Zijn visie over onze woon- en werkomgeving inspireert me. Hij was al vroeg een voorvechter van mens- en milieuvriendelijk bouwen. Zijn advies: geef mensen de ruimte om iets persoonlijks te maken van hun woonomgeving. Volgens hem heeft iedereen recht op groen en een boom in zijn huis. In Wenen heb ik als eens rond gedwaald in een wijk die hij had ontworpen. Hier in Wittenberg staat een school gebouwd volgens zijn filosofie. Dit concept sluit goed aan bij de liberale sfeer in Wittenberg. Maar ook bij het gedachtegoed van Luther en dé vader van het Duitse onderwijssysteem Philipp Melanchthon.
Om in de Schillerstrasse (nr. 22) te komen, moet je rekenen op een wandeling van 20 tot 30 minuten vanaf het Marktplein. Je inzet wordt beloond met een prachtig kleurrijk bouwwerk: het Luther-Melanchthon Gymnasium. In dit gebouw is geen enkel raam gelijk, op verschillende balkons zie ik bomen staan. De leerlingen lopen onder een prachtige boog met keramische bollen naar hun leslokaal. Ik kan helaas niet naar binnen want de school is gesloten als ik er ben. Ik vraag me wel af hoe het zal zijn om je schooltijd hier te mogen doorbrengen?
Street-Art in Wittenberg
Slenterend door de oude stad ontdek ik op een braakliggend terrein opeens twee prachtige muurschilderingen. Ook in de Lutherstadt zijn Street art artiesten actief. Helemaal in stijl is deze ‘stairway to heaven’. Op weg naar de Hundertwasserschool kun je nog meer muurschilderingen zien. Op deze route ontdek je ook een werk van de Nederlandse Street Art kunstenaar Super A.
De Markt bij avond
Als de avond valt, wordt het weer stil en vredig in Wittenberg. Met het sluiten van de musea, trekken ook de touringcarchauffeurs de deuren dicht. Ronkend verlaten de vele honderden daggasten de Lutherstadt. Binnen een half uur ervaar je een heel andere wereld. Als je dan het geluk hebt dat de zon de stad nog even verlicht met haar strijklicht, dan kun je alleen maar blij worden. Ik wens je een fijn verblijf in Lutherstadt Wittenberg en in #LutherCountry.
Praktische reistips voor een bezoek aan Wittenberg
Hoe kom je er?
Heel gemakkelijk met de ICE vanuit Amsterdam – via Deventer en Berlijn (Spandau) overstappen op CE naar Lutherstadt Wittenberg
Hoe reis je ter plekke?
De historistische stad is voetgangersgebied. Alleen ’s morgens vroeg rijden er (vracht)auto’s om de winkels en restaurants van voorraden te voorzien. Vanaf de Markt bij het Stadhuis vertrekken lokale bussen (o.a. richting het station). Omdat het relatief vak is wordt hier ook veel gefietst. Verschillende hotels bieden fietsverhuur aan, net als de Deutsche Bahn.
Wie volledige met het openbaar veervoer reist, kan voordeel hebben van het zogenaamde Luther ticket. Hier lees je er alles over.
Waar slaap je?
In Wittenberg worden hotels in alle categorieën aangeboden. Voor mij was een kamer gereserveerd in het driesterren tellende Luther Hotel in de historische binnenstad. Mede door de afwezigheid van auto’s en brommers, heerlijk rustig. een van de weinige geluiden die ik van buiten mee kreeg waren de klokken van de Stadt Kirche. Het 159 kamers tellende hotel wordt veel gebruikt voor en door groepen. De kamers zijn ruim en schoon, voorzien van de meest recente Luther Bijbel én TV. Douchen doe je in bad. Het internet is gratis, de codes hiervoor liggen op de kamer. ’s Morgens staat er een uitgebreid ontbijtbuffet klaar. Op tafel ligt een vouwblad met de weersvoorspelling én twee Bijbelse spreuken of citaten.
Waar eet je?
In Saksen-Anhalt kun je voor relatief weinig geld gezond, regionale en seizoensgebonden eten. Ik verbaasde me over de vele Aziatische restaurants in de binnenstad. Ik had mijn zinnen gezet op de Stadsbrouwerij, maar had niet gereserveerd. Helaas was er geen plaats voor mij in deze herberg. En zo kwam ik bij Café, eethuis Tante Emma aan de Markt. Ik denk dat haar twee nichtjes achter de bar stonden, want ze leken me jonger dan de tante op de folder.
Voor de tweede avond kreeg een tip van een winkelier. Hij had goede ervaringen met het Kartoffelhaus iets verder op in de straat. Eerlijk is eerlijk, het was druk toen ik daar aankwam. Er werd me, als solo gast een half rond muurtafeltje met een barkruk aangeboden. Even later kwam er een stel binnen, zij kregen wel een normale tafel en werden snel van een drankje voorzien. Ik had toen nog geen kaart of bediening gezien. Dan maar een deurtje verder. In het Italiaanse restaurant Pizzeria Lido werd ik uiterst vriendelijk ontvangen én professioneel bediend. De cappuccino’s in dit Italiaanse restaurant evenaarde de fijne kwaliteit van de cappuccino die me werd geserveerd in Panorama Asisi.
Meer weten over Wittenberg de Deelstaat Saksen-Anhalt en de Luther-routes, lees dan hier online verder.
© tekst, foto’s en video’s Wilma Lankhorst Deze blogreis is mede mogelijk gemaakt door medewerking van het Duits Verkeersbureau.
Wordt vervolgd…
deel 3 Luther in Eisenach verschijnt a.s. vrijdag
Hier kun je deel 1: In het spoor van Luther lezen
