8 maart Internationale Vrouwendag

De logeerpartij van twee Schuttersstukken naar het Rijksmuseum biedt nieuwe kansen voor het Frans Hals Museum in Haarlem. De twee lege plekken van de Hals-mannen zijn nu ingenomen door vier sterke, trotse vrouwen: Thérèse Schwartze (1851-1918), Charley Toorop (1891-1955), patricia kaersenhout (1966) en Iriée Zamblé (1995). Het is een prachtige combinatie kunstenaars met goede verhalen die een bezoek zeker waard zijn!

Nieuwe ‘Schuttersvrouwen’

Voor mij overtreft de sfeer van de ‘Vrouwen in de Schutterszaal’ in Haarlem met verve de ambiance van ‘Zaal 3’ in het Rijksmuseum. Bij het zien van de Schuttersstukken van Frans Hals in het Rijksmuseum werd ik toch wat droevig. De mannen hangen in een bijna steriele zaal met hele grote vlakken kale muur. Van de intieme sfeer van de Schutterszaal in Haarlem is helaas niets terug te vinden in de nieuwste Frans Hals expositie in Amsterdam. Mijn suggestie is daarom om na het zien van de Frans Hals expositie in het Rijksmuseum ook een bezoek te brengen aan het Frans Hals Museum in Haarlem, want daar gaat het verhaal gewoon verder. De vier groepsportretten van de vrouwelijke schilders vertellen elk hun eigen verhaal.

De zes dochters Boissevain van Thérèse Schwartze

Het eerste vrouwenportret in de Schutterszaal is van schilder Thérèse Schwartze (1851-1918). In 1916 schildert Schwartze de zes dochters van de Amsterdamse familie Boussevain. De meisjes variëren in leeftijd van zes tot negentien jaar. Voor de opzet van dit groepsportret heeft Schwartze zich laten inspireren door Frans Hals. Ze had zijn werk gezien tijdens een bezoek aan Haarlem in 1866. Net als Hals laat Schwartze haar personen elk een aparte houding aannemen. Sommige zussen kijken je frontaal aan, anderen draaien zich naar je toe. Schwartze koos er net als Hals voor om de gezichten zeer gedetailleerd te schilderen. Dit in tegenstelling tot de kleding die ze meer schetsmatig heeft weergegeven. Net als bij de schuttersstukken van Hals hangen naast de vrouwenportretten schetsen met nummers en namen. Zo kun je lezen wie wie is op het schilderij.

De maaltijd der vrienden van Charley Toorop

Het bekendste groepsportret van de vier vrouwen in deze zaal is zonder twijfel het schilderij De maaltijd der vrienden (1932-33) van Charley Toorop (Katwijk, 1891-Bergen, 1955). Op dit groepsportret zien we de dertien belangrijkste mensen uit het leven van de schilder. De veertiende persoon op dit werk is ze zelf. Wie zien we hier? Familieleden, collega’s en vrienden, samen aan een tafel. Dit is een fantasiebeeld uit het hoofd van Toorop. In werkelijkheid poseerden ze één voor één voor haar. De gezichten zijn dicht bij elkaar gezet en met dit idee baseerde Toorop zich op de 16de-eeuwse Hollandse groepsportretten. Aan de rechter zijkant staat Toorop zelf, net voor haar staat (haar schoondochter) fotograaf Eva Besnyö. Steeds als ik dit groepsportret zie, herken ik meer mensen op het doek. Wie herken jij?

proud rebels van patricia akersenhout

In 2015 maakte patricia kaersenhout (Den Helder, 1966) het groepsportret Proud Rebels. Met dit doek brengt kaersenhout (ze schrijft haar namen bewust met kleine letters) een ode aan twaalf leden van de Zwarte-, Migranten en Vluchtelingenvrouwenbeweging. In de jaren 80 maakten deze vrouwen duidelijk wat het betekende om vrouw én zwart te zijn. Hun gezamenlijke en gecombineerde strijd kreeg (helaas) weinig bijval van andere vrouwengroepen. Deze groepen waren overwegend wit. De strijd voor gelijkwaardigheid laat de kunstenaar hier zien door de twaalf vrouwen op gelijke hoogte af te beelden. Als je dichterbij komt, zie je dat de portretten niet zijn geschilderd maar geborduurd op een bedrukte ondergrond. kaersenhout koos voor deze techniek omdat borduren in Europa lang werd gezien als een ’typisch vrouwelijk’ en minderwaardig. De kunstenaar speelt met dat vooroordeel. Ze verbindt de geschiedenis van de vrouwenemancipatie met die van racisme en identiteit.

Wishing on a star van Iriée Zamblé

Iriée Zamblé (Amsterdam, 1995) heeft in 2022 de Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst gewonnen. Dit was de aanleiding om haar uit te nodigen om een groepsportret te maken. Al tekenend en schilderend onderzoekt Zamblé de bestaande normen rondom portretten. Ze haalt inspiratie uit het dagelijks leven gecombineerd met het concept van zwarte identiteit en haar West-Afrikaanse afkomst. Haar figuren worden gekenmerkt door een koele sfeer. Op het doek Wishing on a star (2024) staan vijf zwarte vrouwen met een groot wit vlak op de voorgrond. “Ik kwam erachter dat Haarlem in de 17de-eeuw mede door de slavenhandel zo machtig en rijk is geworden. In ruil voor Haarlems linnen werden mensen verhandeld. De ‘oogverblindend witte stoffen’ uit Haarlem waren het uitgangspunt voor dit schilderij”, aldus Zamblé.

De schutters van Jansje

Als je de schutterszaal verlaat, kijk dan nog even over je linker schouder. In de hal er voor hangt een modern schuttersportret van fotograven Lukas Göbel (Amsterdam, 1971) en Theo Captein (Spaarnwoude, 1983). Dit groepsportret is een cadeau dat beide fotograven hebben gemaakt  voor het tienjarig bestaan van winkel, lunchroom en arbeidsmatige dagbesteding ‘De wereld van Jansje’ in 1918. Doopsgezind Haarlem gaf de fotograven de opdracht een foto te maken voor de medewerkers in de sfeer van de schuttersstukken van Frans Hals. Het complex Jansje ligt aan de Peuzelaarsteeg. Frans Hals woonde en werkte hier dichtbij. Het decor van de foto is de Dameskamer van de Doopsgezinde kerk. Er zijn acht groepsportretten gemaakt. Dit is er een van.

Vrouwen in de Schutterszaal is tot en met 16 juni 2024 te zien in het Frans Hals Museum in Haarlem. Kijk hier voor alle details. Museum en tentoonstelling zijn gratis te bezoeken met de Museumkaart. De audiotour is gratis en echt de moeite waard. 

Mijn tips

1. Gratis Podwalk
Dit jaar is er een gratis Frans Hals Wandeling (podwalk) door Haarlem. De start is bij het Frans Hals Museum aan de Groot Heiligland 62. Kijk hier voor alle details en de QR-code.   

2. Judith Leyster

Niet in de Schutterszaal maar wel een vrouwelijke meesterschilders uit Haarlem Judith Leyster (Haarlem 1609-1660). Ze dankt haar familienaam aan de brouwerij van haar vader: De Leystarre. In haar signatuur gebruikt ze haar initialen in combinatie met een starre (een ster). In het museum hangt van haar hand een portret van een onbekende vrouw (1635). De dame is gekleed in een donkere jurk met daarop een brede kostbare molensteenkraag. Leyster was de eerste vrouw die in Haarlem lid werd van het schildersgilde Sint Lucas. Of zij bij Hals in de leer is geweest, is zeer de vraag. Ze bouwde wel voort op de vernieuwingen die Frans Hals in de schilderkunst had geïntroduceerd. Maar ze doet dat op een heel eigen manier. Dit portret is lang aan Hals toegeschreven omdat de monogram JL* niet werd opgemerkt.

Nog meer te zien in het Frans Hals Museum/Hof

Maarten van Heemskerck is tot en met 25 januari 2025 te zien in locatie Frans Hals Hof. 

Kopstukken van het Frans Hals Museum is tot en met 24 december 2024 te zien in locatie Frans Hals Hof. 

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van het Frans Hals Museum, genoemde kunstenaars en alle bruikleengevers.