Wie nu Museum de Fundatie bezoekt, ontdekt niet alleen de wereld van schilder Marianne von Werefkin. Ook de warme belangstelling van museumdirecteur Beatrice von Bornmann voor deze vrouwelijke pionier. Met haar team zet ze Marianne von Werefkin (1860-1938) in het volle licht in Zwolle. In ruim 100 werken leer je Von Werefkin en verschillende tijdgenoten kennen. Marianne von Werefkin, pionier van het expressionisme is een mooi opgezette tentoonstelling waarin je veel leert en ontdekt. Last van een winterdip? Kom dan naar Zwolle en laaf je aan de vele kleurrijke werken.
Korte kennismaking met Marianna von Werefkin
Marianne von Werefkin is in 1860 geboren in het Russische Toela. Al vroeg zien haar ouders haar talent en regelen ze privéles voor haar bij meester-schilder Ilja Repin. Repin is de belangrijkste vertegenwoordiger van het Russisch Realisme. Von Werefkin is zeer getalenteerd en gedreven. Op haar twintigste wordt ze de Russische Rembrandt genoemd. Als ze achtentwintig is raakt ze gewond tijdens de jacht, door een schot in haar rechter (schilder)hand. “Dan maar met links”, moet ze hebben gedacht en ze gaat door met oefenen en schilderen. In 1892 leert ze de Russische schilder Alexej von Jawlensky kennen, vier jaar later verhuizen ze samen naar München. München is rond 1900 een van de belangrijkste centra van modernisme. Deze Duitse stad werkt als en een magneet op kunstenaars van allerlei disciplines.
Ich schaffe mir ganz bewußt Illusionen und Träume.
Darin bin ich Künstler. Ich bin mehr Mann als Frau.
Allein das Bedürfnis zu gefallen und das Mitleid machen mich zur Frau.
Ich bin nicht Mann, ich bin nicht Frau, ich bin Ich.
(Marianne von Werefkin, 1905)
De Roze salon in Zwolle
In München zetten Von Werefkin en Von Jawlensky De Roze salon op. De roze kamer in het huis van Von Werefkin wordt al snel een ontmoetingsplek voor kunstenaars in München. Hier discussiëren ze over kunst en cultuur en wisselen ze ideeën uit. In München leren ze collega schilders Gabriele Münter en Wassily Kandinsky kennen. In de tentoonstelling is ook een (digitale) roze kamer ingericht. Hier ontdek je welke cruciale rol Von Werefkin speelde aan het begin van de 20ste eeuw in de ontwikkeling van het expressionisme in Duitsland. In München schildert Von Werefkin de eerste tien jaar nauwelijks. Ze richt zich volledig op de ontwikkeling en carrière van haar partner Von Jawlensky. Net als Gabriele Münter is zij een grote kennis- en inspiratiebron voor collega schilders en hun beider partners. Om niet in het realisme te blijven hangen, wil Von Werefkin zich opnieuw uitvinden.
Via deze link kun je de roze salon anno 2025 bezoeken, speciaal opgezet voor deze expositie. De roze salon wordt, in december 1908, op initiatief van Werefkin, omgedoopt tot de Neue Künstlervereinigung München (NKVM). Kandinsky wordt gevraagd als voorzitter. Volgens Von Bornmann had dat Marianne von Werefkin moeten zijn.
De vrienden gaan naar Murnau
Marianne Von Werefkin gaat in 1903 en 1905 naar Parijs. Daar bezoekt ze allerlei tentoonstellingen. De leergierige Von Werefkin is goed op de hoogte van wat er allemaal speelt. In Parijs leert het werk van Gauguin en Van Gogh kennen. Al deze nieuwe denkbeelden deelt ze thuis met haar kunstvrienden. In 1907 is zij de eerste van een groep bevriende kunstenaars, die expressionistisch gaat schilderen. Von Werefkin gebruikt intense kleuren en geabstraheerde platte vormen. Haar vriendin Gabriele Münter koopt een huis in Murnau, een klein schilderachtig dorp in de Beierse Alpen. In de zomers van 1908 en 1909 logeert Münter hier regelmatig met haar geliefde Wassily Kandinsky en met Marianne von Werefkin en haar partner Alexej von Jawlensky. Ze inspireren elkaar om steeds vrijer, minder realistisch te gaan schilderen. Geïnspireerd door de aanzet van Von Werefkin’s nieuwe schilderstijl laten ze het natuurlijke kleurgebruik steeds meer los en vereenvoudigen ze de vormen. En dan komen er rode bomen op het doek, blauwe paarden en oranje bergen. Het expressionisme is een feit. Het weergeven van emoties en gevoelens staat nu voorop.
Net als Gabriele Münter speelde Marianne Von Werefkin
een belangrijke rol bij de ontwikkeling van het gedachtegoed van het latere kunstenaarsnetwerk Der Blaue Reiter (1911-1914).
Van München naar Ascona
Als de eerste Wereldoorlog uitbreekt valt de kunstenaarsgroep uiteen. Von Werefkin verhuist, na de breuk met Von Jawlensky naar het Zwitserse Ascona. Daar pakt ze de penselen weer op. Ze richt hier ook een museum op waaraan ze haar nalatenschap toevertrouwt. In 1938 overlijdt ze in Ascona. Museum de Fundatie is op dit moment het enige museum in ons land dat een werk van Marianne Von Werefkin in haar collectie heeft. Het team van Museum de Fundatie heeft aardig uitgepakt voor deze expositie. In nauw overleg met het Museo Comunale d’Arte Moderna in Ascona hebben ze een groot aantal werken van Von Werefkin en tijdgenoten naar Zwolle gehaald. Deze collectie is aangevuld met een groot aantal bruiklenen uit openbare en particuliere collecties in Zwitserland, Oostenrijk, Duitsland en Nederland.
Vrouwen werden minder serieus genomen
Volgens Von Bormann is Von Werefkin de grote spil in de nieuwe schilderontwikkelingen in München in die dagen. Mede door haar opvoeding vindt ze dat ze als vrouw niet de eerste plaats in kan nemen. Daarom legt ze de kwasten de eerste tien jaar na aankomst in München neer. Ze ondersteunt haar partner in zijn werk maar ontwikkelt ook haar eigen kennis verder in die periode. Von Werefkin weet dat ze een goede kunstenaar is, maar ze vindt dat ze niet het recht heeft op een positie die haar mannelijke collega’s hebben. Het is in die dagen ook nog de harde, wrange realiteit dat vrouwen minder serieus worden genomen.
Uitnodigende, kleurrijke zalen
In verschillende zalen staan gekleurde wanden, scheef in de ruimte. Op de tweede verdieping zijn twee grote zalen en maar liefst elf kabinetten ingericht met het werk en het verhaal van Von Werefkin. Er zijn verschillende thema’s zoals kosmische natuur, vrouwenlevens en landleven. Terwijl ik er rondloop met een vriendin, zie ik overal mensen voor kleurrijke doeken staan en met elkaar over het werk praten. Hier in Zwolle wordt het werk van Von Werefkin en haar collega Gabriele Münter heel serieus genomen. In combinatie met doeken van mannelijke tijdgenoten wordt dat in Museum de Fundatie goed getoond én uitgelegd.
Marianne von Werefkin, pionier van het expressionisme is nog tot en met 16 maart 2025 te zien in Museum de Fundatie in Zwolle. Kijk hier voor de details. MK=geldig.
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de foto’s met dank aan en met toestemming van Museum de Fundatie, Museo Comunale d’Arte Moderna Ascona, genoemde kunstenaars en alle bruikleengevers.