Vóór we in de trein stappen naar de 60ste editie van de Biënnale van Venetië, bezoeken we eerst Maastricht. In Museum Bonnefanten is de bijdrage te zien van de Poolse Roma-kunstenaar Małgorzata Mirga-Tas. Zij is een rijzende ster in de internationale kunstwereld. ‘This is not the end of the road’ is haar eerste solotentoonstelling in ons land. In 2022 vertegenwoordigde zij Polen in Venetië. Nu is haar werk in Maastricht te zien. Gaan is mijn stellige overtuiging!
2022 Biënnale van Venetië
Als Małgorzata Mirga-Tas (Zakopane, 1978) in 2022 haar geboorteland Polen vertegenwoordigt in Venetië, is ze de eerste Roma-kunstenaar die deze eer krijgt. Sinds 2007 is er in Venetië werk van Roma-kunstenaars te vinden onder de zogenaamde Roma-vlag, de vlag van een grensloze natie van reizigers. In 2022 was er voor het eerst, sinds het bestaan van de Kunst Biënnale in Venetië in 1895, een Pools-Roma bijdrage te zien onder een nationale vlag. In dit geval de nationale tweekleur (wit-rood) van Polen. Mirga-Tas is dan al een rijzende ster in de kunstwereld. Mirga-Tas behoort tot de Roma-gemeenschap. Deze niet-territoriale gemeenschap is de oudste, grootste en waarschijnlijk meest gediscrimineerde etnische minderheid in Europa. De 12 miljoen Roma-mensen wonen verspreid over Europa. Ongeveer 30.000 van hen wonen in Polen. De installatie Re-enchanting the World vertelt het verhaal van de Pools-Roma-identiteit.
De inspiratie voor Re-enchanting the World
Tijdens haar bezoek aan de Kamer van de Maanden in het Renaissance Paleis Schifanoia in Ferrara (Italië) stond ze oog in oog met 12 astrologische fresco’s. Hierop waren de twaalf maanden te zien en de seizoenen. In Ferrara zien je de Olympische goden, sterrenbeelden en scènes van het hof van Ferrara. Deze symboliek gebruikt Mirga-Tas in het verhaal van de Pools-Roma-identiteit. Mirga-Tas belicht met dit concept de geschiedenis van haar eigen volk. Een gemeenschap die bijna volledig afwezig is in de westerse kunst. Het idee van de fresco’s transformeert Mirga-Tas in twaalf grote wandkleden, die overeenkomen met de cyclus van het jaar. Hierop zijn ook de migratiepatronen van de Roma- en Traveller-gemeenschappen te zien. Deze wandkleden tezamen vormen een manifest over de identiteit van de Roma, uitgedrukt door middel van kunst.
Wat zien we in Maastricht?
In het Museum Bonnefanten begint het Roma-verhaal met een woonwagen, getrokken door een eenhoorn. Ga op het bankje er naast zitten en luister bij het kampvuur naar de verhalen. Daarna volgt een zaal met enkele losse werken van Mirga-Tas. In de laatste twee zalen zijn elf van de twaalf wandkleden uit de serie Re-enchanting the world te zien. Aangevuld met twee werken uit een eerdere serie ‘De vlucht uit Egypte’. Net als in Ferrare vertelt Mirga-Tas haar verhaal in drie lagen. In de bovenste band zie je de mythische reis van de Roma in Europa. Ze zijn hier als sinds de 14e eeuw! Sommige afbeeldingen zijn gebaseerd op 17e-eeuwse prenten van de Franse graveur Jacques Callot.
Roma-identiteit
Callot’s werken waren minachtend over het Roma-volk. Mirga-Tas zet die vooringenomenheid terug en eigent zich de beelden opnieuw toe. Ze kiest realisme en culturele waardering boven culturele toe-eigening. Haar kunst reflecteert op de Roma-identiteit vanuit een feministisch perspectief. Daarmee bestrijdt ze het dominante negatieve en stereotype beeld van het Roma-volk. Het zal je niet verbazen dat deze stereotype beelden eeuwenlang bijna uitsluitend door niet-Roma zijn bedacht en verspreid.
Met haar kunst brengt Mirga-Tas een eerbetoon
aan de Roma-gemeenschap en hun lange historie
in het algemeen en aan de belangrijke rol die vrouwen
daarin spelen in het bijzonder.
Uitbreiding van de Europese kunstgeschiedenis
Het werk van Mirga-Tas is een poging om de Poolse en Europese iconosfeer en kunstgeschiedenis uit te breiden door de Roma-cultuur te presenteren. De middelste laag van Mirga-Tas’ werk lijkt op Ferrara-motieven. We zien tarotkaarten en sterrenbeelden. De verzonnen mythologische figuren van Callot zijn vervangen door Roma-vrouwen, de hoofdrolspelers in hun eigen ‘her-stories’. In de bovenste en onderste lagen van het wandkleed overheersen kleuren en symbolen.
Verhaal in drie lagen
De afbeeldingen op de middelste baan staan op een blauwe achtergrond. Blauw kalmeert en dat is ook de uitwerking van deze middelste strook. Het onderste deel is gevuld met afbeeldingen van het hedendaagse Roma-leven, met focus op de regio Małopolska en het dagelijks leven in Czarna Góra in het Tatragebergte. Dit is het gebied waar de kunstenaar zelf binnen een Roma-gemeenschap leeft en werkt. Centraal in haar afbeeldingen staan de verhalen over vrouwen, de Roma her-stories. Hierin worden afbeeldingen van echte vrouwen gecombineerd met magie en astrologie.
Vrouwen betoveren de wereld opnieuw
De titel van de tentoonstelling is geïnspireerd op het boek Re-enchanting the World: Feminism and the Politics of the Commons uit 2018 van Silvia Federici. Het boek benadrukt de verzorgende relaties tussen alle levende wezens en stelt een vriendelijkere, veiligere wereld voor waarin vrouwen een centrale rol spelen. Volgens Małgorzata Mirga-Tas is in het leven van ieder mens behoefte aan magie en betovering. “Maar niet altijd, op bepaalde momenten moeten we de wereld, momenten, situaties, negatieve emoties en paradigma’s onttoveren.
Onttoveren
Door een paar onderwerpen te selecteren die verband houden met de representatie van Roma op een stereotiepe en stigmatiserende manier, probeer ik ze te onttoveren en te demythologiseren door de manier waarop we worden gezien om te draaien”, aldus Mirga-Tas in de bewerkte versie van Re-enchanting the World van Wojciech Szymański en Joanna Warsza. (Uitgave Zacheta National Gallery of Art, Archive Books en ERIAC, 2022).
Kledingstukken van moeder, zus en tantes
Mirga-Tas is opgeleid als schilder en beeldhouwer. In de loop van de jaren is ze verschillende materialen gaan gebruiken in haar werk. Denk aan karton, was en in dit werk vooral stof. Tijdens het schilderen gebruikte ze af en toe al stoffen, kledingstukken die ze niet wilde weggooien omdat ze de stof nog steeds mooi vond. Ze ziet een stuk stof als een kleur, een extra element in bijvoorbeeld een schilderij. Later, toen de kunstenaar begon na te denken over wandkleden, gebruikte ze ook stoffen van haar moeder, zus en tantes.
Hergebruik als pijler
In de loop der jaren werd dit hergebruik belangrijk. Het ecologische aspect, een tweede leven geven aan materialen die al lang waren opgebruikt werd een tweede natuur voor de kunstenaar. Ook haar kartonnen sculpturen hebben dit aspect in zich. Hiervoor gebruikt ze weggegooide, onnodige dozen. De afgedankte materialen krijgen weer een eigen leven. Het zijn materialen van iemand die Mirga-Tas graag mag. Die persoon vindt op zijn/haar beurt zichzelf op een ander niveau terug in de werken van de kunstenaar. In korte video’s zie je Mirga-Tas met vrouwen uit haar dorp aan het werk tussen bergen kleding.
Focus op vrouwenwerk
Zoals gezegd zijn de artistieke en activistische praktijken van Mirga-Tas duidelijk geworteld in de Pools-Roma-cultuur. Ze hebben vooral betrekking op Roma-vrouwen. De werken van textiel zijn vaak het resultaat van samenwerking met andere vrouwen. Traditioneel wordt naaien en stikken gezien als vrouwenwerk. Maar het is ook een kunstvorm en een ambacht met een historische erfenis. In deze tentoonstelling in Maastricht wordt de vraag gesteld wie bepaalt wat schone kunst en ambacht zijn en wat beroepen en benodigdheden zijn?
“De materialen, kleding en gordijnen waarvan ik portretten naai,
moeten ze extra energie en kracht geven. Ik verzamel dingen die ik heb
gekregen van vrouwen in mijn familie, uit Roma-buurten en van vrienden.
Soms koop ik ze in tweedehandswinkels. . .
Ik zie er leven in; ik zie emoties en gevoelens. Portretten die ik naai van de kleding van deze of andere Roma-vrouwen, geven ze spiritualiteit en magie.
Małgorzata Mirga-Tas
Bron: Re-enchanting the World, 2022.
This is not the end of the road van Małgorzata Mirga-Tas is tot en met 16 februari 2025 te zien in Museum Bonnefanten in Maastricht. Kijk hier voor alle details.
Voor iedere bezoeker ligt er een gratis zaalboekje klaar, er is ook een gratis audiotours Tijdens Bonnefanten Free Fridays kunnen ook niet Museumkaarthouders het museum gratis bezoeken. Tijdens de duur van de tentoonstellingen worden gratis lezingen gegeven.
Extra: de film ‘the making off’
Bekijk hier de film ‘the making off’ van het monumentale werk Re-enchanting the World dat Mirga-Tas heeft gemaakt voor het Poolse paviljoen van de Biënnale Arte 2022 in Venetië. De films is een productie van Anna Zakrzewska. Zij is directeur van het College of Interdisciplinary Individual Studies in Humanities and Social Sciences aan de Universiteit van Warschau.
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst.
© gebruik van de afbeeldingen met toestemming van Museum Bonnefanten, genoemde kunstenaars en alle bruikleengevers.
Nu ook te zien
De slag om Watou van de Nederlandsekunstenaar Folkert de Jong is nog tot en met 10 november 2024 te zien in Museum Bonnefanten.
Kunst in tijden van oorlog
In het hoge trappenhuis van Museum Bonnefanten hangt een waslijn. Als je dichter bij komt ontdek je pas dat er gaatjes in de kleding op de waslijn zitten. Deze installatie is van de Libanees-Nederlands beeldend kunstenaar Mounira Al Solh (Beirout, 1978). Tijdens de bombardenten op Libanon mocht de kleine Mounira van haar moeder gaatjes in haar pyjama knippen en deze daarna weer met naald en draad dichtnaaien. Deze handeling kalmeerde de kleine Mounira wanneer de ontploffingen haar uit haar slaap wekten.