Een nieuwe start met een nieuwe naam, H’ART Museum, nieuwe partners zoals Centre Pompidou (Parijs) en een nieuwe tentoonstelling: Kandinsky, pionier van de abstracte kunst. In een ontdekkingsreis met ruim 60 schilderijen, video’s en muziek leer je wie Kandinsky is, wat hem bezig hield en waar hij als kunstenaar naar streefde. Het is de eerste Kandinsky-tentoonstelling waarin ik heb ervaren dat zijn werk op een minder hoogdravende manier wordt besproken. Dat maakt het toegankelijker voor jong en oud. Wat mij betreft een aanrader voor deze herfst.
Hermitage Amsterdam is nu H’ART Museum
Na de Russische inval in Oekraïne in februari 2022 heeft de directie van Hermitage Amsterdam haar samenwerking met Museum de Hermitage in St. Petersburg verbroken. De toentertijd net geopende expositie Russische avant-garde, Revolutie in de kunst werd per direct ontmanteld en daarna was het stil aan de Amstel in Amsterdam. Achter gesloten deuren begon een zoektocht naar nieuwe museale partners. Deze spannende periode is uiteindelijk bekroond met een drietal bijzondere nieuwe zakenpartners: het Centre Pompidou (Parijs), the British Museum (Londen) en het Smithsonian Museum in Washington DC. De openingstentoonstelling in de nieuwe opzet is Kandinsky, pionier van de abstracte kunst. “Grappig dat jullie dan toch weer met een Russische kunstenaar beginnen”, was mijn reactie. Even was het stil en toen herstelde de museummedewerkster zich. “Kandinsky is een van de toppers van het Centre Pompidou, en zijn gaan verbouwen. Dit biedt voor ons een unieke kans”.
Kandinsky, pionier van de abstracte kunst
En zo sta ik dan in de kleurrijke wereld van Wassily Kandinsky (1866-1944), van zijn vroege leerjaren in München (1896-1902) tot aan zijn rijpe jaren en zijn zwanenzang in Parijs (1934-1944). De tentoonstelling is chronologisch ingedeeld. Op verschillende momenten in de tentoonstelling geeft kunstenaar Bink van Vollenhoven (Amsterdam, 1983) via zijn video’s Kandinsky een stem. Hij doet dat op een losse manier die veel mensen zal aanspreken.
Bink van Vollenhoven laat Kandinsky dichterbij komen
Het hoge abstractie niveau dat karakteristiek was voor de kunstbeschrijving van Kandinsky, wordt hier doorbroken door de verhalen in de video’s van Vollenhoven. Kandinsky komt nu naar ons, de bezoekers toe en dat vind ik wel een fijne aanpak. Naast Van Vollenhoven heeft kunstenaar en DJ Søren Siebel (Siegen, 1981) een opdracht gekregen. Hij heeft een klankspel gemaakt dat met enige regelmaat in de tentoonstelling wordt opgevoerd.
Wassily Kandinsky in München
In 1896 verlaat Kandinsky, dan nog jurist, zijn geboorteland Rusland en vestigt hij zich in München. Hij is toe aan een nieuwe uitdaging. München is op dat moment de meest vernieuwende kunststad van Europa. Aan de kunstschool van Anton Ażbe (1897) leert hij zijn landgenoten Alexej von Jawlensky en Marianne von Werefkin kennen. In 1900 stapt hij over naar de Münchener Akademie en volgt hij lessen bij Franz von Stuck. In 1901 richt Kandinsky samen met collega kunstenaars de groep Phalanx op. Zij organiseren tussen 1901 en 1904 twaalf exposities.
Gabriele Münter
De lessen op de Akademie bevallen hem steeds minder, Kandinsky wil naar buiten. Hij maakt nu zijn eerste tempera-composities op donkere ondergrond. Aan de nieuw geopende kunstschool Phalanx gaat hij nu zelf schilder- en tekenlessen geven. En dan ontmoet hij kunstschilder Gabriele Münter (1877-1962). Als de school een jaar na oprichting weer sluit en de kunstenaarsgroep Phalanx in 1904 uiteen valt, gaat hij met Münter op reis door Europa.
Wassily Kandinsky & Gabriele Münter in Nederland
Een van de eerste bestemmingen die dit kunstenaarsduo aandoet is Nederland. In 1904 reizen zij een maand lang door ons land. Naast kunstschilder heeft Münter zich ontwikkelt als fotograaf, een nieuwe techniek en kunstvorm in die dagen. In de tentoonstelling zijn zes foto’s te zien die Münter tijdens deze reis maakte en twee ansichtkaarten. Je herkent de karakteristieke en artistieke plaatjes van Hollandse landschappen en Amsterdamse grachten. Tijdens deze reis heeft Kandinsky een schetsboekje gemaakt en dat exemplaar is bewaard is gebleven. Je ziet het hier vol tekeningen en studies die inzicht geven in de onderwerpkeuze van de kunstenaar.
Kandinsky en het fotografische oog van Münter
Waarop valt zijn oog in Nederland? Wat legt Münter vast op de gevoelige plaat en wat doet Kandinsky later met haar foto’s? In de tentoonstelling zie je verschillende Hollandse schetsen digitaal weergegeven. Het origineel ga ik later dit jaar bekijken in museum Lenbachhaus in München. Deze Hollandse Kandinsky-collectie is naast een uniek reisverslag van twee bekende kunstenaars in Nederland een kijkje in hun artistieke wereld. Zowel Kandinsky als Münter staan in 1904 nog maar aan het begin van hun carrières. In de zomer van 1908 vertrekken Kandinsky en Münter naar Murnau. In hun kielzog volgen Von Jawlensky en Von Werefkin. De twee kunstenaarskoppels leggen in deze landelijke omgeving de basis voor wat wij nu kennen als de stroming van ‘Der Blaue Reiter’.
Nina Kandinsky
In de informatieve catalogus (zowel teksten als beeldmateriaal) wordt voor mijn gevoel minimaal aandacht besteed aan de rol van Münter en haar invloed op Kandinsky. Dit is misschien te verklaren uit het feit dat de grote Kandinsky-collectie van het Centre Pompidou een schenking is van de weduwe van Kandinsky, Nina Nikolajevna Andrejevskaja (1899-1980). Als de relatie tussen Kandinsky en Münter in januari 1916 wordt verbroken, heeft hij enkele maanden daarvoor in Moskou Nina ontmoet. In 1917 (tijdens de Russische revolutie) trouwen ze.
Zijn terugkeer naar Duitsland (1921) was wel een verandering
van locatie, maar geen kennismaking met nieuwe
expressiemiddelen. Zijn aantreden aan het Bauhaus
viel samen met zijn afscheid van het expressionisme en zijn overstap
naar constructivistische, op techniek georiënteerde richtingen
die hij al kende uit Rusland.
Angela Lampe, p.15 tentoonstellingscatalogus
Kandinsky & Bauhaus
Terug in Rusland is het leven zwaar, in 1918 wordt hun zoon geboren. Nauwelijks twee jaar oud, sterft de kleine Kandinsky in de lente van 1920. Na dit verlies spreken Wassily en Nina nooit meer over kinderen. Kandinsky probeert zijn werk weer op te pakken, in 1921 verhuizen ze naar Berlijn en in 1922 volgt een aanstelling als docent aan de nieuwe kunstopleiding Bauhaus eerst in Weimar, na de verhuizing van de opleiding in 1924 in Dessau. In Dessau ontmoeten ze familie van kunstenaar Paul Klee (1879-1940). Voor zijn 60ste verjaardag (1926) wordt Kandinsky geëerd met een grote tentoonstelling in het Bauhaus complex. Ruim 300 aquarellen en 250 olie schilderijen laten zijn abstracte theorie ‘van-punt-en-lijnen-naar-vlakken’ zien.
De lange omweg naar Parijs
Na de definitieve sluiting van Bauhaus (1933) exposeert Kandinsky van Berlijn tot Milaan, van Bern tot Londen en van Parijs tot New York. In 1939 krijgen de Kandinsky ’s het Franse staatsburgerschap. In Parijs viert hij zijn rijpe jaren. Op 13 december 1944 sterft de kunstenaar thuis na een beroerte.
‘In de kern probeerde Kandinsky de functie van kunst te herdefiniëren:
die moest niet langer stoelen op herleidbare waarden zoals
het vermogen tot naleving van de klassieken,
maar op geestelijke dus immateriële criteria’.
Angela Lampe p. 14 tentoonstellingscatalogus
Pionier van de abstracte kunst
Wassily Kandinsky is vooral beroemd geworden om zijn idee van ‘autonome’ kunst. Hij zocht naar abstractie, bevrijd van alle verwijzingen naar de werkelijkheid. In Amsterdam krijg je een goed overzicht van deze zoektocht. Je maakt als het ware een artistieke reis waarin je getuige bent van de ontwikkeling van Kandinsky tot een van de pioniers van abstracte kunst. Van zijn vroege figuratieve, bijna impressionistische werk tot zijn bekende abstracte schilderijen. Deze abstracte werken verwerkt hij later weer tot meer organische en hybride vormen op doek. Het team van Centre Pompidou heeft ruim over haar hart gestreken. Mede door de renovatiewerkzaamheden in Parijs was dit gulle gebaar mogelijk. Werken die normaal het Parijse museum niet verlaten zijn nu in Amsterdam te zien. Laat je verrassen door de cruciale Kandinsky-werken als Mit dem schwarzen Bogen (1912), Im Grau (1919), Auf Weiss II (1923), Auf Spitzen (1928) en Entassement réglé (1938). Dit laatstgenoemde werk was een paasgeschenk aan zijn vrouw Nina Kandinsky. De beroemde Russische Fabergé-eieren vormden hiervoor zijn inspiratie.
De tentoonstelling omvat ruim 60 kunstwerken, inclusief enkele van zijn laatste schilderijen, zoals Accord réciproque (1942) en Peinture Inachevée (1944). Dit sluitstuk kun je zien als de apotheose van Kandinsky’s werk.
Kandinsky, pionier van de abstracte is tot en met zondag 10 november 2024 te verkennen in H’ART Museum in Amsterdam. Kijk hier voor de details om teleurstellingen te voorkomen. MK-houders betalen € 5,00, kinderen tot en met 17 jaar zijn gratis.
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst.
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van H’ART Museum, Centre Pompidou, genoemde kunstenaars en alle bruikleengevers.