In Trouw  (Verdieping) 3 mei 2023 las ik het artikel ‘Een vrouw op een sokkel is zelden een individu’. Journalist en historicus Lucia de Vries deed onderzoek naar beelden van vrouwen in de publieke ruimte. Haar conclusie: ‘Het aantal Nederlandse vrouwen op een sokkel is heel beperkt.’ Na het lezen van dit artikel heb ik mijn fotoarchief bekeken en gezocht naar beelden van vrouwen in Nederland in de publieke ruimte. Eerlijk is eerlijk: het aantal is beperkt, de daadkracht van de gevonden vrouwen daarentegen had een grote invloed. Daarom hier een podium voor Nederlandse vrouwen op een sokkel.

Eerst nog even het onderzoek

Voor ik enkele spraakmakende vrouwen aan je voorstel, hier enkele conclusies uit het onderzoeksresultaten van Lucia de Vries (Trouw 3 mei 2023). Tussen 1815 en 2020 zijn in ons land 686 beelden onthuld waaronder 109 van vrouwen. Dat is zo’n zestien procent van het geheel. Een derde van deze sculpturen is opgericht voor koninklijke vrouwen, een ander substantieel deel zijn allegorische beelden in plaats van portretten. De gewone vrouw komt in ons land dus bijna niet op een voetstuk. Vóór 1940 telde ons land maar zes beelden van burgervrouwen. Het oudste beeld, beter gezegd een fontein is gewijd het schrijversduo Betje Wolff en Aagje Deken (1884).

Een fontein om vrouwen te eren?

Je vindt de fontein in het Bellamypark in Vlissingen. Vrouwenstandbeelden krijgen we in ons land pas na de Tweede Wereldoorlog in publieke ruimtes te zien. De eerste beelden waren sculpturen van Anne Frank, enkele verzetsvrouwen en feministes. De genderbalans (mannen-en vrouwenbeelden) is in de afgelopen drie eeuwen nauwelijks veranderd. Het eren van vrouwen in onze herinneringscultuur blijft volgens De Vries een lastige kwestie. Op mijn kunstreizen in de afgelopen tien jaar kwam ik verschillende vrouwen-standbeelden in ons land tegen. Graag stel ik ze aan je voor.

Nijmegen – Mariken van Nieumeghen

Mariken van Nieumeghen (ook bekend als Mariken van Nimwegen, is de hoofdpersoon in een middeleeuws mirakelspel. Zij is een fictieve vrouw, een allegorische verwijzing. Omdat dit beeld erg populair is in de oudste stad van ons land, is dat voor mij de reden om haar hier te noemen. Het verhaal gaat over de jonge vrouw Mariken die door haar oom, bij wie ze in huis woont, naar Nijmegen wordt gestuurd. Daar moet ze op de markt boodschappen doen. ‘Als ze klaar is met de boodschappen is het al avond. Het is te laat om veilig naar huis terug te lopen, Mariken belt aan bij een tante. Maar die biedt haar geen slaapplaats aan. Erger tante jaagt haar jonge nichtje zelfs weg. Wanhopig gaat Mariken bij een heg zitten, waar ze door een vreemdeling wordt aangesproken. Dit is de duivel vermomd als mens. Die jonge man stelt zich voor als ‘Moenen met het ene oog  en belooft haar kennis en rijkdom als ze met hem meegaat naar Antwerpen. Lees hier hoe het verder gaat. 

Een ander standpunt

Sinds 1956 staat haar het beeld van Mariken op de Grote Markt in Nijmegen. Ze stond eerst aan de noordzijde van de Grote Markt. Na de reconstructie van het plein (voorjaar 2001) is het beeld verplaatst naar de huidige locatie, vlak voor de historische kerkboog. Het beeld, dat beeldhouwer Vera van Hasselt (1924-2014) heeft gemaakt  is aan de stad geschonken door Vroom en Dreesman Nijmegen.

Leeuwarden – Mata Hari

Een andere beroemde Nederlandse dame is de Friese Mata Hari (Leeuwarden 1876 – Vincennes 1917). Zij is als Margaretha Geertruida Zelle in Leeuwarden geboren. Mata Hari was beroemd om haar “oosterse” dansen. Ze danste in die dagen op de belangrijkste podia van Europa. In 1917 tijdens de Eerste Wereldoorlog werd zij door de Fransen wegens spionage voor de Duitsers ter dood veroordeeld en gefusilleerd. Het beeld van Mata Hari is geschonken door comité Mata Hari. Deze club is  opgericht om de honderdste geboortedag van Mata Hari te vieren.  Beeldhouwster Suze (Suzanna Catharina) Boschma-Berkhout (1922 – 1997) kreeg de opdracht om een beeld te maken. De dansende Mata Hari staat in het centrum van Leeuwarden op de locatie Over de Kelders, no. 22. Hier zou ze zijn geboren. Het bronzen beeld is in 1976 feestelijk onthuld. Lees hier meer over deze dansende legende. 

Alkmaar – Tante Truus (Wijsmuller-Meijer)

Na een tip van een vriendin gaan we in Alkmaar op zoek naar het beeld van Truus Wijsmuller. In 2018 startte de Historische Vereniging Alkmaar met een campagne om een beeld voor Truus Wijsmuller-Meijer te realiseren. Gemeente Alkmaar en de Historische Vereniging Alkmaar werkten samen toe naar de dag van de onthulling op 21 april, de geboortedag van Truus Wijsmuller-Meijer. Helaas is de grote onthulling op 21 april in 2020 als gevolg van de coronacrisis, niet doorgegaan. Op 1 juli 2020 troffen burgemeester Piet Bruinooge, de twee beeldhouwers Lea Wijnhoven en Annet Terberg en een klein gezelschap elkaar op de Gewelfde Stenenbrug in Alkmaar. Tante Truus is in Alkmaar geboren, zij heeft met een onvoorstelbare hoeveelheid moed  en energie 10.000 Joodse kinderen gered uit de handen van Adolf Eichmann (1906-1962) een hoge SS-functionaris. 

Meer weten over Tante Truus? Lees dan hier verder. Filmmakers Pamela Sturhoofd en Jessica van Tijn hebben in 2020 een documentaire gemaakt over het leven en werk van ‘Tante Truus’. 

Amsterdam – Anne Frank

Zoals De Vries al aangaf in haar onderzoek komen er in het Nederlandse straatbeeld, na de tweede Wereldoorlog, langzaamaan meer beelden van vrouwen. Hieronder vallen meerdere beelden van Anne Frank. Mari Andriessen (1897-1979) heeft in 1997 een bronzen beeld gemaakt van Anne Frank. Dit beeld waarop Anne met de handen op haar rug staat, staat sinds 2003 op de Westermarkt, naast het Anne Frank Huis.

Anne op het Merwedeplein

In mijn archief zit een ander beeld van Anne, haar beeld op het Merwedeplein. Jet Schepp heeft in 2005 een beeld van Anne gemaakt waarbij ze in elke hand een tas vast houdt. De familie Frank woonde van 1933 tot 1942 aan het Merwedeplein 37/2, in de Amsterdamse Rivierenbuurt. De toenmalige burgemeester van Amsterdam, Job Cohen heeft dit beeld van de bepakte Anne op 7 juli 2005 officieel onthuld. Het initiatief voor dit beeld komt van de buurtboekhandelaar Gert-Jan Jimmink. Anne kocht namelijk vlak voor haar 13de verjaardag samen met haar vader het wereldberoemde geruite dagboek in zijn zaak, om de hoek van het Merwedeplein. Lees hier het gedicht dat Paul Gellings schreef voor de onthulling van dit beeld op 9 juli 2005. 

Den Haag & Tilburg  Marga Klompé

In het gebouw van de Tweede Kamer in Den Haag staat sinds 12 november 2012 het borstbeeld van de baanbrekende politica Marga Klompé. Dit beeld is gemaakt door de kunstenaar van het jaar 2022 Margot Homan (Oss, 1956). Margaretha Albertina Maria Klompé is op 16 augustus 1912 in Arnhem geboren. Klompé studeerde van 1929 tot 1937 scheikunde en aansluitend tot 1942 natuurkunde. Met deze kennis begon ze later aan een opleiding medicijnen. Die kon ze niet meer afronden als gevolg van de Tweede Wereldoorlog  en de sluiting van de universiteit. Tijdens de oorlogsjaren was Marga Klompé actief als koerierster in het verzet.

Tweede Kamervoorzitter Anouchka van Miltenburg heeft het beeld destijds in ontvangst genomen. De sculptuur heeft een plek in de Statenpassage bij de ingang van de Marga Klompézaal. Aanleiding voor dit cadeau (aangeboden door de Marga Klompéstichting) is de 100ste geboortedag van de eerste Nederlandse vrouwelijke minister.

Tilburg Miet van Puijenbroek en Helga Deen

De in Tilburg wonende en werkende beeldhouwer Margot Homan heeft meerdere beelden van vrouwen gemaakt. Zij richt zich in haar werk vooral op de handelende vrouw. De schoonheid van de vrouw, haar buitenkant, is voor Homan minder van belang in het creatieproces. Naast het borstbeen van Marga Klompé in Den Haag is er nog een beeld van deze politica in het Dante gebouw van de Universiteit van Tilburg te zien. Verder op in de stad, op het terrein van het Textielmuseum in Tilburg staat Homan’s beeld Concedo Nulli van Miet van Puijenbroek (1914-1999). Deze sculptuur kun je niet missen het is maar liefst  2 meter en 60 cm) hoog. Miet van Puijenbroek. Van Puijenbroek was textielarbeidster, vakbondsbestuurder èn politicus. Door haar kritische houding ten opzichte van arbeidsomstandigheden, en de rechten en positie van de (arbeiders)vrouw, kreeg zij de bijnaam Rooie Miet. 

Helga Deen naast de synagoge in Tilburg

De beelden van Marga Klompé en Miet van Puijenbroek zijn portretten. Homan heeft ze gemaakt op basis van bestaand beeldmateriaal. Het derde vrouwenstandbeeld van Margot Homan in Tilburg is het monument voor Helga Deen (1925-1943). “Deze sculptuur is symbolisch bedoeld en staat voor de mentale kracht van de vrouw en de wil om te overleven “, aldus Homan.  De familie Deen was een Joodse familie van Duitse afkomst, die net als de familie Frank naar Nederland was verhuisd. Helga’s moeder was arts, haar vader een industrieel ondernemer. De familie Deen werd op 1 februari 1943 uit hun Tilburgse huis gezet en naar Kamp Vught gedeporteerd.

Dagboek van een verliefde jonge vrouw

In het kamp schreef Helga een maand lang een dagboek voor haar vriend, de jonge kunstschilder Kees van den Berg. Helga Deen tekende zelf ook en speelde piano. Haar dagboek is na de deportatie van de familie Deen uit Kamp Vught gesmokkeld en kwam zo bij Kees terecht. Kees hield dit dagboek, een schoolschrift, zijn hele leven geheim. Conrad van den Berg, zoon van Kees van den Berg heeft het document in 2004 aan het Regionaal Archief Tilburg geschonken. Zij hebben het dagboek in 2007 gepubliceerd, en zo werd Helga Deen, postuum een bekende inwoner van Tilburg. Het kunstwerk van Margot Homan is gemaakt voor de Helga Deentuin, een klein parkje naast de synagoge in het centrum van Tilburg. Bekijk hier de video’s van Margot Homan.

Noordwijk aan Zee – Koningin Wilhelmina

Op weg naar het Museum van de Engelandvaarders stonden we op de Koningin Wilhelmina Boulevard in Noordwijk aan Zee, opeens oog in oog met de voormalige koningin. Dit bronzen standbeeld van Wilhelmina is gemaakt door de beeldhouwer Kees Verkade en staat op een stenen sokkel. Het is een beeld van de oud-koningin zoals je dat niet vaak ziet. Op het informatiebord staat: ‘koningin Wilhelmina, zoals zij op 4 april 1940 in Noordwijk de gelegerde troepen inspecteerde.’ Het beeld is op 7 mei 2000 onthuld door ‘De Soldaat van Oranje’ Mr Erik Hazelhoff Roelfzema. De sculptuur is aangeboden ter gelegenheid van het 15-jarige jubileum van de Oranje hotels in deze badplaats.

Oproep

Ken jij meer vrouwen op een sokkel?

Als jij digitale afbeeldingen hebt van standbeeld van vrouwen in Nederland, mail die dan naar imaginewilma @ gmail.com. Wanneer ik minimaal zes beelden heb, schrijf ik later dit jaar nog een extra artikel over vrouwen op een sokkel. Vermeld in de email a.u.b. ook de locatie van het beeld en als je het weet de naam van de kunstenaar. Het gaat om standbeelden of borstbeelden in de publieke ruimte, niet om beelden in musea of galerieën.

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst.
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan de genoemde kunstenaars.