Leven? of Theater? Charlotte Salomon
rubriek: vrouwelijke kunstenaars
Iedere derde woensdag van de maand stel ik een vrouwelijke kunstenaar aan je voor. Tot nu toe waren dat kunstenaars die ik persoonlijk ken, die nog leven en artistiek actief zijn. In deze editie maak je nader kennis met het levenswerk van de Duits-Joodse kunstenaar Charlotte Salomon (1917-1943). Haar 100ste geboortedag wordt op dit moment herdacht in het Joods Historisch Museum in de expositie Leven? of Theater?
Voor het eerst kun je hier al haar gouaches zien en ervaren. Voor de opzet van het artikel, heb ik zoveel mogelijk de zeven vragen aangehouden die ik eerder dit jaar aan alle andere vrouwelijke kunstenaars heb voorgelegd.
Mijn ervaringen op video…
‘iets totaal waanzinnig bijzonders’
Waar liggen haar wortels?
Charlotte (Lotte) Salomon is op 16 april 1917 in Berlijn geboren. Ze is vernoemd naar de overleden zuster van haar moeder. Haar vader Albert Salomon is een jonge, ambitieuze chirurg. Haar moeder Franziska Grunwald is verpleegster. Ze ontmoeten elkaar in een noodhospitaal in Frankrijk aan het front tijdens de Eerste wereldoorlog. Albert is dan al wees, de geneeskunde vervangt voor hem zijn familie. Eén jaar na de kennismaking trouwen ze. Het stel gaat in Berlijn aan de Wielandstrasse (nr 15) dichtbij Savignyplatz wonen. Als Lotte acht is, sterft haar moeder. Enkele jaren daarna trouwt haar vader opnieuw. In 1939 vertrekt Charlotte naar Zuid-Frankrijk. Na het overlijden van haar grootouders trouwt Charlotte op 17 juni 1943 met Alexander Nagler. Enkele maanden later, op 23 september 1943 worden ze verraden en door de Gestapo opgepakt. Via Darcy gaan ze naar Auschwitz. Op 7 oktober 1943 komen ze daar aan, drie dagen later op 10 oktober 1943 wordt Charlotte vermoord. Ze is dan vijf maanden zwanger.
Sneak preview
Werd er in haar familie aan kunst gedaan en welke kunstopleiding volgde zij?
Charlotte’s opa is een starre intellectueel (arts) man met belangstelling voor kunst en de Oudheden. Haar moeder, Franziska, speelt piano en zingt. Na het overlijden van Franziska, trouwt Albert met de opera zangeres Paula Lindberg. Vanaf die tijd wordt er weer volop gemusiceerd in het huis. Als Charlotte in 1933 met haar grootouders Rome bezoekt, ervaart ze tintelingen als ze schilderijen bekijkt. Onder andere het werk van Michelangelo raakt haar diep. Ze weet dan dat ze schilder wil worden.
Door het opkomende NAZI-regiem in Duitsland, is het moeilijk voor Joodse studenten om een opleiding te volgen. In 1935-1936 volgt Charlotte de staatsschool voor vrije en toegepaste kunst. Ze ambieert een echte kunstopleiding en probeert een plek te bemachtigen op de kunstacademie. Hiervoor tekent ze ‘de dood en het meisje’ en maakt indruk met haar werk op de toelatingscommissie. In september 1936 wordt ze toegelaten tot de Akademie der Künste in Berlijn. Haar werk valt op wat haar direct in een moeilijke positie plaatst. Door de toenemende druk stopt Charlotte met de dagopleiding en maakt haar studiejaar (1936-1937) af in de avonduren. Hiervoor gaat ze naar de bibliotheek van het instituut. In de zomer van 1938 wordt haar inschrijving aan de kunstacademie ingetrokken.
Wie of wat inspireert haar in haar artistieke werk en waarom?
Vóór ze naar de Akademie gaat, heeft Charlotte al een warme belangstelling voor het werk van Vincent van Gogh en Marc Chagall. Tijdens de studie maakt ze ook kennis met het werk van o.a. Munch, Kokoschka en Beckmann. Lotte heeft ook een passie voor muziek.
In januari 1939 sturen haar ouders haar ‘op ziekenbezoek’ naar haar grootouders. In 1940 bezwijkt haar oma bezwijkt onder de dreigende oorlogsdruk. Ze wordt depressief en pleegt zelfmoord. Opa Grunwald verklapt dan het grote familiegeheim aan Charlotte: dertien familieleden van haar pleegden zelfmoord. Om dit lot af te wenden adviseert huisarts Mortidis haar om iets met haar tekentalent te gaan doen. Dan herinnert Lotte zich op het diepste punt in haar leven, het advies van de geliefde zangleraar Alfred Wolfsohn. Hij vertelde haar dat wanneer je het leven geheel lief wilt hebben, misschien wel het tegendeel ervan, de dood, moet omhelzen en begrijpen. Geïnspireerd door dit idee besluit Charlotte om als alternatief voor zelfmoord ‘iets totaal waanzinnig bijzonders’ te gaan ondernemen.
Hoe verloopt haar werkdag ?
Lotte trekt zich terug en herschept haar woelige leven en familiegeschiedenis in bijna 800 gouaches (waterverfschilderijen). Getuigen vertellen dat ze al zingend en neuriënd aan haar gouaches werkte. Bijna 300 tekeningen zijn voorzien van een transparant blad. Op die extra bladen staan teksten en aanwijzingen die betrekking hebben op de afbeelding zodat wij als toeschouwer haar creatieproces beter kunnen volgen. Op de achterkant van verschillende krijttekeningen staan titels van muziekstukken die haar inspireerden bij die specifieke scene. Ze kiest hiervoor vooral uit werk dat Paula en haar moeder Franziska speelden en zongen. Bach komt met grote regelmaat voor. Binnen één jaar heeft ze haar levenswerk voltooid. Ze geeft het de titel: Leven? of Theater? Het verbeeldt de vele geheimen in haar familie en haar eigen leven. Door ‘iets totaal waanzinnig bijzonders’ te gaan doen’ herschept Lotte stap voor stap haar leven.
Is er ooit een boek van haar gepubliceerd?
Ja, maar het begint allemaal met een expositie: In 1961 stelt Ad Petersen van het Joods Historisch Museum Amsterdam de eerste tentoonstelling van Lotte’s werk samen. Daarna verschijnt in 1963 het eerste boek met daarin 80, van de bijna 800 gouaches. In 1981 verschijnt de uitgave waarin alle afbeeldingen staan met een inleiding van Judith Herzberg. Dit is het grote, vuistdikke boek met daarop het bekendste zelfportret van Charlotte Salomon uit 1940.
Het werk wordt beschreven als een zangspel, een muziektheaterstuk Hierin combineerde Charlotte haar kunstenaarschap met haar visuele en muzikale geheugen en haar inzichten in de persoonlijkheden van haar familie, haar intellectuele bagage en humor. Haar grote liefde voor de zangpedagoog Alfred Wolfsohn is haar grote inspiratiebron tijdens dit proces.
In combinatie met de huidige tentoonstelling is er een nieuw boek verschenen. Het 600 pagina tellende ‘Leven? of Theater? laat een selectie van 450 van haar gouaches zien.
Hierin staan ook nieuwe essays geschreven door Judith Belinfante en Evelyn Benesch. Het boek is te koop (€ 30) in de museumwinkel of online te bestellen via uitgeverij Taschen.
Alle gouaches voor het eerst in één ruimte te zien.
In welke tentoonstelling leer je het werk van Charlotte beter te kennen?
De tentoonstelling ‘Leven? of Theater? is daarvoor de ideale plek. Dit is de eerste keer dat je alle gouaches in één expositie kunt zien. Tijdens nationale en/of internationale tentoonstelling in het verleden werd er vaak een selectie van maximaal 300 werken getoond.
Dat je de volledige serie nu kunt zien, maakt deze expositie heel bijzonder. De omvang van dit werk word je vanaf het balkon in éen oogopslag duidelijk. Ik heb het steeds weer doorbladeren van het vuistdikke boek altijd als een bijzondere verkenning ervaren. Maar alle afbeeldingen in éen ruimte bij elkaar zien overtreft alles.
Aan het einde van de expositie is ruimte gemaakt voor De Brief aan Daberlohn. Het lot wil dat Charlotte in Zuid-Frankrijk het langst met haar opa samenleeft. Als hij op 12 februari 1943 sterft, schrijft ze in een brief aan Amadeus Daberlohn, de zangpedagoog: “Mijn grootvader is voor mij het symbool voor de mensen tegen wie ik vechten moest, iemand die nooit voor wat dan ook enige passie had ondergaan. Door een knap uiterlijk begunstigd kwam hij zowel in zijn beroep vooruit als ook op andere wijze”.
Als grootvader na de zelfmoord van oma Grunwald, Lotte vertelt over haar suïcidale familie zegt Charlotte: “Weet je grootpapa, ik heb het gevoel alsof ze de hele wereld opnieuw in elkaar moeten zetten”. Hierop reageert de verbitterde man met: “ Maak nou toch eindelijk een eind aan je leven. Dan houd dat gezanik tenminste op”.
Zijn er boeken over haar leven geschreven of is er een film over haar gemaakt?
Na de oorlog gaan Charlotte’s vader en stiefmoeder Paula naar Zuid-Frankrijk. Daar ontmoeten ze Ottilie Moore. Tijdens dit bezoek geeft Ottilie het volledige werk van Lotte aan de ouders. Zij schenken het op hun beurt in 1971 aan het Joods Historisch Museum. In een interview zegt Albert Salomon hierover: ‘We willen dat de wereld kennis maakt met dit unieke werk en de kracht van Lotte’ .
Nadat de buitenwereld kennismaakt met Leven? of Theater? zijn allerlei mensen geïnteresseerd in Lotte’s werk en levensloop. Naast de eerder vermelde kunstboeken met essays, was Charlotte ook een grote inspiratiebron voor schrijvers. De uitgave van David Foenkinos (uitgever Cosse) is een van de bekendste publicaties. Deze roman is zelfs zo populaire dat de lezers van dit boek het ervaren als een waarheidsgetrouwe beschrijving. Maar net als in Charlotte’s werk moet je je ook in dit werk steeds weer afvragen: wat is fictie en wat is echt?
Ook documentaire makers en filmregisseurs storten zich op haar werk en leven. De Nederlands Frans Weisz regisseert in 1980 de speelfilm Charlotte. Het scenario hiervoor is door Judith Herzberg geschreven. In 2012 maakt Weisz een documentaire over Leven? of Theater?
Mijn relatie met de kunstenaar
Het grote platenboek met het zelfportret van Charlotte had ik al vaak in winkels en musea gezien. De investering hield me altijd nog tegen. Tijdens de tentoonstelling over Amy Winehouse zag ik de roman van David Foenkinos in de museumwinkel. In de trein terug naar Nijmegen las ik de eerste twee delen. Later deelde ik mijn enthousiasme met de leden van mijn leesclub en hebben we de roman uitgebreid besproken. Tijdens deze avond werd ook de documentaire van Franz Weisz besproken. Met een bezoek aan de tentoonstelling in Amsterdam is de cirkel rond. Nu ik haar levenswerk in één ruimte bijeen heb gezien, heb ik nog meer respect voor haar inzet en kunstenaarschap.
Waar kun je het werk van Charlotte Salomon zien?
Leven? of Theater? van Charlotte Salomon is t/m 25 maart 2018 te zien èn te horen in het Joods Historisch Museum in Amsterdam.
Dit museum is onderdeel van het Joods Cultureel Kwartier (JCK) in onze hoofdstad. Hierover schreef ik eerder een artikel, dat je hier kunt vinden. Met je Museumkaart kun je alle locaties van het JCK gratis bezoeken.
Naast de tentoonstelling is er een website gelanceerd zodat je op elke gewenste plek haar werk en levensloop kunt bekijken.
© tekst en video Wilma Lankhorst © gebruik van de afbeeldingen met dank aan het Joods Historisch Museum, de Stichting Charlotte Salomon en Uitgeverij Taschen.com
Nog een laatste tip:
In 1963 worden Albert en Paula Salamon-Linberg door Georg Stefan Troller geïnterviewd. De gesprek is te horen en te zien in het ‘Pariser Journal’ van de West Deutsche Rundfunk (WDR).
Wordt vervolgd…
In de laatste bijdrage aan de rubriek vrouwelijke kunstenaars in 2017 is het podium voor Käthe Kollwitz. In 2017 hebben we haar 150ste geboortejaar herdacht.